|
 1992-ci
il fevralın 26-da Ermənistan silahlı qüvvələri keçmiş
SSRİ-nin Xankəndində yerləşən 366-cı motoalayının
bilavasitə iştirakı ilə Azərbaycan xalqına qarşı misli
görünməmiş Xocalı soyqırımını törətmişdir. Ermənilər
Xocalı şəhərinin əhalisinə divan tutmuş, həmin hadisə
zamanı yüzlərlə insan, o cümlədən qocalar, qadınlar və
uşaqlar xüsusi amansızlıqla qətlə yetirilmiş, əsir və
girov götürülmüş, şəhər yerlə-yeksan edilmişdir. Xocalı
işğal olunarkən dinc əhaliyə şəhərdən çıxmaq üçün dəhliz
qoymayan cinayətkarlar heç kimə aman verməmişdir.
Hadisədən bir neçə gün sonra telereportyorlar tərəfindən
lentə alınan dəhşətli kadrlar bütün dünyanı sarsıtdı.
Əsas etibarilə qocalar, qadınlar və uşaqlardan ibarət
olan onlarla meyitin alın dərisi soyulmuş, sifətləri
güllələrlə və avtomat qundaqları ilə dağıdılmışdı. 613
nəfər həmyerlimiz öldürülmüşdür ki, onlardan da 63
nəfəri uşaq və yeniyetmə, 106 nəfəri qadın, 70 nəfəri
isə ahıl yaşlı adamlardır. 8 ailə tamamilə məhv edilmiş,
25 nəfər uşaq valideynlərinin hər ikisini, 130 uşaq isə
valideynlərindən birini itirmişdir. 150 nəfərin taleyi
bu günə kimi məlum deyil. 487 nəfər əlil olmuş, 1275
nəfər girov götürülmüşdür. Bu kütləvi və amansız qırğın
aktı bəşər tarixində misilsiz vəhşilik və qara ləkə kimi
qalacaqdır. Faciənin iyirmi üçüncü ildönümü ərəfəsində
jurnalist Əsli Xəlilqızının hadisə şahidlərinin dilindən
qələmə aldığı fikirləri təqdim edirik.
"Atamı gözlərimin qarşısında yandırdılar"
Xəzangül Əmirova,
Xocalı sakini, 1983-cü il təvəllüdlü
 "Fevralın
25-i gecə saat təxminən on birə qalmış evdən çıxdıq. Hər
yandan partlayış səsi gəlirdi. Gurultudan qulaq
tutulurdu. Qorxurdum. Anam balaca qardaşım Vüqarı
qucağına almışdı. Atam bacım Nigarı. Mən və dörd yaşlı
bacım Yeganə özümüz gedirdik. Xocalıdan çıxanda ana
nənəm Əntiqə gəlib bizi tapdı.
O, anamdan qardaşım Vüqarı aldı. Atam bizi çaydan
keçirdi. Meşəyə girdik. Hər yan qar idi. Üşüyürdüm. Gecə
meşədə qaldıq. Səhər açıldı. Ermənilər camaatımızı
qırdı. Hər tərəf meyit idi. Atam ayağından yaralandı,
sonra da çiynindən. Atam meşədən qırdığı yoğun ağac
budağına söykənə-söykənə gedirdi. Anam Nigarı atamdan
almışdı. Dərəyə enmişdik. Oturmuşduq. Bizi ermənilər
gülləyə tutdular. Anam başını əyib bacım Nigarı
qucaqladı ki, güllə ona dəyməsin. Güllə anamın başından
dəydi... Anam yerindəcə keçindi. Nənəm haray çəkirdi,
qışqırırdı, ağlayırdı. Balaca bacılarım Yeganə, Nigar
donuq-donuq baxırdılar. Anamı qucaqlayıb ağlayırdım.
İstəmirdim anam orada qalsın. Atam qolumdan tutub
dartdı. Anamın üstünü başına bağladığı şalla örtdü...
Biz gedirdik. Hey dönüb anama baxırdım. İstəyirdim anam
da gəlsin... Bir az getmişdik ki, altı yaşlı bacım
Yeganəni vurdular, o da yerindəcə keçindi. O da meşədə
qaldı. Sonra bilmirəm, ermənilər bizi tutdu. Bir kəndə
gətirdilər. Atamı tüfəngə tuşlayıb öldürmək
istəyirdilər. Erməni yaraqlısının ayağını qucaqlayıb
yalvarırdım ki, anam ölüb, bacım ölüb, atamı öldürməyin.
Məni itələdilər. Atamı güllə ilə vurmadılar. Sonra onu
simlə ağaca sarıdılar. Dedilər: "De ki, Qarabağ
Ermənistan torpağıdır!". Atam demədi. Ayaqlarına benzin
töküb yandırdılar. Atamın ayaqları yananda mən də, nənəm
də qışqırırdıq. Bir də dedilər: "De ki, Qarabağ
Ermənistan torpağıdır! Buraxaq get, balalarını saxla".
Atam yenə demədi. Bu dəfə onun boğazından aşağı benzin
tökdülər. Yandırdılar atamı...".
Qışqırırdım... Atama kömək etmək istəyirdim. Hər
qolumdan bir erməni saqqallısı tutmuşdu. Onlar
gülürdülər! "Türklərə göz dağı olsunlar!" deyirdilər.
Orada çoxlu meyit vardı... Boyunlarına məftil bağlayıb
sürüyürdülər. İnsan əzabından zövq alıb gülürdülər!
Bilmirəm biz oradan necə qurtardıq. Artıq heç nə hiss
etmirdim. Heç nə xatırlaya bilmirəm. Nənəm deyir ki,
Milli Ordunun əsgərləri bizi qurtardı. Ağdama
gəlmişdik".
"Üç oğlu güllələnən qadının naləsini hələ də unuda
bilmirəm"
Teymur Musayev,
Xocalı sakini, 1982-ci il təvəllüdlü
 ...Ağdamın
Abdalgülablı kəndinə sarı səmt almışdıq. Yoxuşu təzəcə
qalxmağa başlamışdıq ki, gülləbarana düşdük. İstiqaməti
dəyişib üzü dərəyə qaçdıq. Hər yan qar, bir də ağac
gövdələri idi. Sıx ağac gövdələri çoxumuzun həyatını
qurtarsa da, orada xeyli ölən oldu. Pərən-pərən olmuş
camaat dərənin dibində bir yerə toplaşdı. Adamlar
azalmışdı... İnsanlar bir-birlərini səsləyirdilər.
Abdalgülablı zənn etdiyimiz kəndə yaxınlaşırdıq. Kənd
camaatı Azərbaycan dilində erməniləri söyə-söyə bizi
səsləyirdi. Və birdən yenə gülləbaran başladı. Tələyə
düşmüşdük. Kolonnanın arxasında olan camaat geri dönüb
qaça bildi. Dayım da qaçmışdı. Biz qabaqda getdiyimizdən
əsir düşdük. Bu ermənilərin yaşadığı Dəhraz kəndi idi...
Bizi kəndin içərisindəki fermaya gətirdilər. Zəhra adlı
bir qadını fermanın həyətindəcə güllələdilər. Güllə onun
ağzından girib boynunun ardından çıxdı. Lap yanımda
sakitcə keçindi... Səsi də çıxmadı. Unutmadığım
səhnələrdən biri də Zəhra xalanın səssizcə ölümüdür...
Bizi mal-qara tövləsinə doldurdular. Bir az keçdi, iri
bir ləyən gətirib dedilər ki, nəyiniz var tökün.
Üstünüzdə bir şey qalsa, güllələnəcəksiniz. Kimin nəyi
vardısa - qızıl, pul, sənəd həmin ləyənə tökürdü. O
ləyən üç dəfə dolub boşaldı. Ora atılan qızıl əşyaların
taqqıltısı da qulağımdadır. Həmin tövlədən oğlanları
əlindən alınıb öldürülən Matan xalanın naləsi də... Üç
oğlu güllələnən qadının naləsini hələ də unuda bilmirəm.
Matan xala nə qədər ağlayıb yalvardısa, oğlullarından
birini də ona vermədilər. Üçü də Milli Ordu paltarında
idi. Birinci gün 10-11 nəfər Milli Ordu paltarında olan
kişini çölə çıxardılar. Çöldə pulemyot biçini eşidildi...
Bizi bir-iki gün də Dəhraz kəndi yaxınlığında fermada
saxladılar. Sonra seçdilər. Tövlədən çıxanda qoca, qadın
və uşaqları bir tərəfə, əli silah tuta biləcək cavan və
orta yaşlı kişiləri digər tərəfə cərgələdilər. Atam
bizdən ayrı düşdü. Ata nənəm məni və qardaşım Ramini
öyrətdi ki, gedin atanızın ayaqlarından yapışıb ağlayın
və yaraqlılara deyin ki, anamız meşədə ölüb, heç olmasa,
atamızı buraxın. Elə də elədik. Yaraqlılardan biri - o,
Yerevandan gələn deyildi, yerli erməni idi - atamı
tüfəngin qundağı ilə qoca, qadın olan sıraya itələdi.
Bizim sıraya Ağdamın Abdalgülablı kəndinə sarı hərəkət
etmək tapşırıldı. Bizi bir neçə erməni yaraqlısı yarı
yolacan yola saldı. Yolda bizə deyirdilər, əgər siz
tərəfdən atsalar, hamınızı biçəcəyik. Gedirdim, dönüb
arxaya baxırdım. Elə bilirdim bizi arxadan biçəcəklər...
O biri cərgədən isə xəbərim olmadı. Abdalgülablı
kəndində bizi Milli Ordunun əsgərləri qarşıladı. Oradan
da Ağdama gətirdilər. Bizi ölmüş bilmiş anam bir neçə
gün Ağdam məscidində meyitləri axtarıbmış... İnana
bilmirdim sağ qaldığıma... Don vurmuş ayaqlarımı soyuq
suya qoydular".
"Yaşamağıma
hələ
də
inana
bilmirəm"
Füzuli
Mehbalıyev,
Xocalı
sakini, 1975-ci
il
təvəllüdlü
 "Xocalı
sakini İsrail
İsmayılovla
"Vaşim
şestoy"
postunda
durmuşduq.
Səhərdən
bir
tikə
yemək
yeməmişdik.
Axşam
saat
on
radələrində
evə
yeməyə
gəldik.
Hər
an
atışma
vardı.
Ancaq
birdən
atışma
şiddətləndi.
Milli
Ordunun
əsgəri
İsrail
məni
posta
qayıtmağa
qoymadı.
Özü
getdi.
Dəhşətli
partlayış,
gurultu
səsləri
aləmi
bürüdü.
Biz
üç
mərtəbəli
binada
yaşayırdıq.
Bayıra
çıxmaq
mümkün
deyildi.
Blok
gülləbaran
edilirdi.
Birinci
mərtəbədə
olduğumuzdan
blok
sakinləri
bizim
evə
doldu.
Blokun
əks
tərəfindəki
nisbətən
güllə
tutmayan
otağın
pəncərəsini
açdıq.
Birinci
mən
endim.
Sonra
belimi
dayaq
verdim
ki,
evdə
olan
qız-gəlinlər,
qocalar
pəncərədən
düşə
bilsin.
Binanın
kişilərinin
hamısı
Xocalının
müdafiəsinə
qalxmışdı.
Gördük
ki, Əlif
Hacıyev
və
Tofiq
Hüseynov
Milli
Ordu
əsgərlərini
bizim
köməyimizə
göndərib.
Xocalı
şəhəri
aşağıdan,
yuxarıdan
-
aeroport
və
Əsgəran,
bir
də
Bozdağı
tərəfdən
hücuma
məruz
qalmışdı.
Alazan,
snaryad,
qranat
yağış
kimi
yağırdı.
Təkcə
Çaylaq
yolu
tərəfdən
hücum
yox
idi.
Milli
Ordu
əsgərləri
düşmənlə
atışa-atışa
bu
yolla
bizi
Ağdama
keçirmək
istəyirdilər.
Fin
evlərinin
yanından
daldalana-daldalana
gedirdik.
Getdikcə
camaat
çoxalırdı.
Qışqıran
kim,
bağıran
kim.
Qarqar
çayına
çatdıq.
Qardaşım
Nizami
ilə
anamı çaydan
keçirdik.
Su
buz
kimi
soyuq
idi. Çayı
keçib
Kətik
meşəsinə
üz
tutduq.
Dəstə
o
qədər
böyümüşdü
ki,
artıq
idarə
etmək
çətin
idi.
Rəhmətlik
Əlif
Hacıyev,
Milli
Ordunun
əsgəri
Füzuli
və
başqaları
təhlükəsiz
istiqaməti
müəyyənləşdirib
dəstəni
istiqamətləndirirdilər.
Anam,
qardaşım,
qonşumuz
Mamed
dayı,
həyat
yoldaşı
Rəhilə
-
biz
lap
yanaşı
gedirdik.
Tanıdığım
insanların
çoxunu
yadımda
saxlaya
bilmirdim.
Soyuq,
qorxu,
vahimə,
islanmış
ayaqlarımı
da
buz
kəsmişdi.
Kətik
meşəsində
təpəni
qalxdıq.
Dönüb
Xocalıya
baxdım.
Xocalı
od
tutub
yanırdı.
Xocalıdan
xeyli
uzaqlaşsaq
da, şəhərdə
şiddətli
atışma
səsi
gəlirdi.
Döyüşən
Milli
Ordunun
əsgərləri
idi.
Onlar
ölümlə
üz-üzə
qalmışdılar
ki...
Qalmışdılar
ki,
dinc
əhali
mühasirədən
çıxa
bilsin.
Təpədən
dərəyə
endik.
Rəhmətlik
Əlif
Hacıyev
dedi
ki,
buranı
güllə
tutmaz,
bir
az
oturub
dincələk.
Qarın
üstündə
oturdum.
Ağzıma
qar
qoydum.
Camaat
su əvəzinə
qar
yeyirdi. Əlif
Hacıyev
qışqırırdı
ki,
qar
az
yeyin.
Bir
az
dincəlmişdik
ki,
o,
durmaq
əmri
verdi.
Qalxdıq.
Bir
xeyli
gedib
meşənin
tala
yerində
şumluğa
düşdük.
Qar
basmış, şumlanmış
yerdə
hərəkət
lap
zülm
idi.
Ayağının
birini
atır,
sanki
o
birini
kimsə
tutub
saxlayırmış
kimi
gəlirdi
adama.
Üstəlik
də
çayı
keçərkən
islanmış
ayaqlarım
zülm
verirdi
mənə.
Yüngülləşmək
üçün əynimdəki
gödəkçəni
çıxarıb
atdım.
O,
məni
lap
gücdən
salırdı.
Bir
az
getmişdim
ki,
ayağım
tələyə
keçdi.
Nə
qədər
etdik
tələni
aça
bilmədik.
Ayaqqabının
bağını
açıb
ayaqqabıdan
ayağımı
sürüşdürüb
çıxardım.
Ayaqqabımın
bir
tayı
tələdə
qaldı.
Gedirdik.
Səhərə
yaxın
idi.
Kətik
meşəsi
ilə
Əsgəranı
birləşdirən
asfalt
yolu
keçsə
idik,
Şelli
kəndinə
çatacaqdıq.
Asfalta çataçatda
gülləbaran
başladı.
Başımızı
qaldıra
bilmirdik.
Heç
kimin
heç
kimdən
xəbəri
yox
idi.
Bizi
mühafizə
edən
Milli
Ordu
əsgərləri
cavab
atəşi
açırdılar.
Orada
xeyli
ölən,
yaralanan
oldu.
Camaat
sürünə-sürünə
gedirdi
ki,
gülləyə
tuş
gəlməsin.
Heç
yadımdan
çıxmaz.
Xocalıda
fin
evlərində
yaşayan
Rəşid
adlı
oğlanın
ovçarkası
gülləbaran
başlayanda
irəli
cumdu.
Sonra
o
da
sanki
hər
şeyi
başa
düşürmüş
kimi
sürünməyə
başladı.
Şelliyə
qədər
süründü.
Şelliyə çatmamış
dərədə
yenə
də
gülləbarana
düşdük.
Orada
atışma
daha
şiddətli
idi.
Milli
Ordunun
əsgəri
İsrailin
pulemyotunun
maqazinini
doldururdum.
Maqazini
götürmək
istəyəndə
geri
baxanda
gördü
ki,
mənəm.
Üstümə
qışqırdı.
"Rədd
ol,
get
burdan!
Oradan
bura
sağ-salamat
gəlmisən
ki,
burada
öləsən?".
Böyür-başım
meyitlə
dolu
idi.
Yıxılan
kim,
zarıyan
kim,
imdad
diləyən
kim,
inildəyən
kim.
Heç
kim
heç
kimi
tanımırdı.
Güllə
yağışı
altında
bir
saniyə
belə
dayanıb
kiməsə
kömək
etmək
mümkün
deyildi.
Hamı
can
hayında
idi.
Həmin
gülləbaranda
sonralar
Azərbaycanın
Milli
Qəhrəmanı
olmuş
Əlif
Hacıyevin
mənə
bağışladığı
papağı
itirdim.
Papaq
başımdan
düşdü.
Qayıdıb
götürməyə
qorxdum. Şelliyə
sarı
qaçırdım.
Hələ
Kətik
meşəsində
Əlif
Hacıyevin
papağı
kola
ilişib
dərəyə
yuvarlanmışdı.
Gedib
gətirmişdim.
Papağı
başıma
basıb
demişdi:
"Soyuqdu,
qoy
başına"...
Naxçıvanikdəki
donuz
fermasının
yanındakı
gülləbarandan
canını
qurtaran
Şelli
kəndinə
çatdı.
Mən
də
onlarla
idim.
Bizi
bir
evə
apardılar.
Əvvəlcə
su
verdilər.
1992-ci il fevralın 27-də meyitləri yığmaq üçün
gülləbarana düşdüyümüz yerə - Naxçıvanik yaxınlığına
gəldik. Ata-anasının meyitini tapmaq ümidilə
Həsənbalanın uşaqları da mənimlə idi. Başqa xocalılar da
vardı. Milli Ordunun əsgərlərindən də. Meyit axtarırdıq.
Bir hərbi vertolyot yerə endi. Bir neçəsi də onu
mühafizə edirdi. Çingiz Mustafayev kamera ilə bu
törədilmiş vəhşiliyi çəkirdi. Həm də hönkürürdü.
Sonralar Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı olmuş Çingiz
Mustafayevin çəkdiyi kadrlar dünyanı lərzəyə gətirdi.
Həmin kadrlardan qat-qat dəhşətlilərini gözlərimlə
görmüşəm. Yandırılmış, başı, qulağı, burnu kəsilmiş,
dərisi soyulmuş meyitlər. Meyitləri yığmağa da
qoymadılar. Yenə atışma başladı. Artıq şiddətlənirdi.
Yerə enmiş vertolyot 15-20 meyit götürdükdən sonra
qalxdı. Biz Şelliyə sarı qaçdıq. Meyitləri götürə
bilmədik. Həsənbalanın uşaqları nə anasının, nə də
atasının meyitini götürə bilmədilər. Həsənbalanın arvadı
dərədə idi. Boğazından yaralanmışdı. Kəndçimiz Talehin
meyiti bir az dikdə donmuşdu... Ondan bir az aşağıda
tanımadığım iki uşaq meyiti vardı... Dərə dolu meyit
idi. Qaxaca dönmüş meyitlər... Fevralın 26-dakı
gülləbaranda camaat dərəyə doluşdu ki, başını güllədən
gizləyə bilsin... Elə dərədəcə hamısı üst-üstə
qalaqlanmışdı... Çoxusunu tanımırdım. Xocalıda fermada
işləyən bir kişinin meyitini yandırmışdılar. Doğmaları
onu ayaqqabısından tanıdı. Dilonun oğlunun beyin hissəsi
oyulmuşdu...
Gecələr yata bilmirəm. İnanmıram sağam. Yaşamağıma hələ
də inana bilmirəm". |
