|
 Bu dəfə "Ömrün gizli səhifələri"ndə
həyatını bir amala, Azərbaycanın bütövlüyü və
müstəqilliyi uğrunda mübarizəyə həsr etmiş, övladını
vətən yolunda qurban vermiş istiqlal şairimiz Xəlil Rza
Ulutürkdən danışacaq, ömür kitabını həyat yoldaşı
Firəngiz Ulutürklə birlikdə vərəqləyəcəyik.
Redaksiyamızın qonağı olan Firəngiz xanımla çay süfrəsi
arxasında söhbətə başlayırıq.
- Bir insan və müəllim olaraq Xəlil
Rzanı necə təsvir edərsiniz?
- Xəlil gözəl insan, gözəl həyat yoldaşı idi. O, mənə
bir dəfə də olsun səsini qaldırmayıb. Onda o qədər
nəzakət var idi. O həm də çox gözəl müəllim idi.
Tələbələri hər gün onu evə qədər ötürürdü. Dərs keçdiyi
zaman İsmayıl Şıxlı öz tələbələrini onun auditoriyasına
gətirirdi. Ədəbiyyatla məşğul olan uşaqların hamısı
Xəlilin dərsinə tələsərdi.
- Necə tanış olmusunuz?
- Tibb Universitetində təhsil alırdım, amma qandan
qorxurdum. 6 ay sonra atamdan xahiş etdim ki, ixtisasımı
dəyişsin, tarix fakültəsində oxuyum. O da mənim həkim
yox, siyasətçi olmağımı istəyirdi. Nəticə etibarı ilə
atam razılaşdı və imtahan verib, keçdim tarix
fakültəsinə. Bacım o zaman filologiyanın nəzdində olan
jurnalistika fakültəsində Xəlillə bir yerdə oxuyurdu və
nəşriyyatda işləyirdi. Günortadan sonra dərsə gəlirdi.
Anam bacım üçün yemək qoyurdu. Mən də gedirdim onların
auditoriyasına, yeməyi verib, qaçırdım öz dərsimə. Bu
gediş-gəlişdə Xəlil məni görmüşdü. Həmişə dostları ilə
məni güdürdü. Bir dəfə tənəffüsə çıxanda rəhmətlik Qulu
Xəlilov yaxınlaşdı mənə. Dedi, az nə istəyirsən bu
gədədən, niyə imkan vermirsən bir kəlmə söz desin.
Xəlilin bizim auditoriyaya tez-tez gəlməsi qrupdakı
oğlanların xoşuna gəlmirdi və onlar Xəlillə bəzən
mübahisə də edirdilər. Hətta bir dəfə Xəlil də dostları
ilə birləşib (Bəkir Nəbiyev, Qulu Xəlilov hamısı bir
kursda oxuyurdu) qrup yoldaşlarımdan birini döymüşdü. Bu
da böyük problemlər yaratmışdı, onun universitetdən
qovulması məsələsi gündəmə gəlmişdi. Sonra rektor
Əlövsət Quliyev hər iki tərəfi barışdırıb məsələni həll
etmişdi.
 Xəlil
mənim ürəyimcə idi, məktublar yazırdı mənə, oxuyurdum.
Onun mənəvi dünyasını mənə yazdığı məktublardan tanıdım.
O zaman cavab yaza bilmirdim. İndiki İqtisad
Universitetinin korpusunda oxuyurduq. Universitetin
qarşısında böyük tut ağacı var idi. Dərsdən çıxanda
hamıdan qabaq görürdüm dayanıb orda. Valideynlərimə
hörmət edirdim, onların istəmədiyi birinə hə deyə
bilməzdim. Amma sonra atam Xəlillə görüşdü, onu tanıdı
və razı oldu.
- Toyunuz nə vaxt oldu?
- 1956-cı ildə toyumuz oldu, 1957-ci ildə Xəlili
göndərdilər Moskvaya Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutuna.
Anama dedi ki, narahat olma özümə yer edim, gəlib
Firəngizi də aparacağam. O zaman Nəriman Həsənzadəni də
Xəlillə bir yerdə göndərmişdilər oxumağa. Onun həyat
yoldaşı da Sara xanım idi. Dedilər ki, siz sonra
birlikdə gələrsiniz. İki ay sonra Sara və mən bunlara
demədən getməyə qərar verdik. İnstitutun yataqxanasını
gedib tapdıq. Onlar bizi görüb necə sevindilər. Dedim ki,
belə alacaqdın məni, elə oturmuşdum atamın evində də.
Saranı Nərimanın yanında qoyduq yataqxanada, bizim üçün
də ora yaxın bir evdə otaq tutdular. Xoş günlərimiz olub
orda. Şeirlər yazırdı, mən də onun şeirlərinə irad
tuturdum. Deyirdim Xəlil, səni tutacaqlar.
- Uşaqlığından nə danışırdı?
- Kitabdan əl çəkməyib, bütün vaxtını kitaba həsr edib.
Mirzə Cəlili, Sabiri oxuyub. Atası deyirdi ki, çox
zəhmətkeş uşaq idi. Həyətimiz gül-çiçəklə, mer-meyvə ilə
doludur, hamısını Xəlil əkib.
 - İlk şeirini nə vaxt yazmışdı?
- Yaradıcılığa "Kitab" şeiri ilə başlayıb 1948-ci ildə
(qeyd dəftərini götürür və şeiri oxuyur).
Ey mənim dostum, ey bilik xəzinəsi.
Sənsən körpə qəlbimin ilhamı, təranəsi
Doğma ana məktəbə, qədəm qoyduğum
gündən,
Ömrümün yollarına çıraq etdim səni mən
- Oxuduğum qədəri ilə, o, Yazıçılar
Birliyində çıxış edəndə bir çoxları salondan qaçırmış...
- Sabir Rüstəmxanlının bir məqaləsi var, deyirdi ki,
Xəlili başa düşən çox idi, amma ondan qorxan da çox idi.
Elə ki, eşidirdilər ki, Xəlil Rza çıxış edəcək, çoxu o
iclasdan qaçırdı ki, görməsinlər ki, o da ordadır.
Qəsbkarlara qarşı vuruşurdu. Mübarizliyinə görə onu
bütün xalq sevirdi. Oğlum deyirdi ki, atamızı
güllələyəcəklər. Xəlil Rza əsas etibarı ilə Lefortovo
həbsxanasından gələndən sonra Ulutürk adını aldı.
1960-cı illərdən başlayaraq onu inqilab şairi kimi
tanıyırdılar.
 Azadlığı istəmirəm zərrə-zərrə,
qram-qram!
Qolumdakı zəncirləri qıram gərək,
qıram, qıram!
Belə şeirlərinə görə istiqlal şairi adını aldı,
Lefortovodan qayıdanda isə Ulutürkü də əlavə etdilər.
Düzdür o, 1990-cı ildə tutulmuşdu, amma artıq 1988-ci
ildən deyirdilər ki, sən Ulutürksən. Adını xalq qoydu
onun. Yadıma gəlir ki, Rəfiq Zəka öz yazdığı şeirində
Xəlilə Ulutürk kimi müraciət edib.
- 60-cı illərdə onu işlədiyi Pedaqoji
Universitetdən uzaqlaşdırırlar. O günləri necə
xatırlayırsınız?
- Universitetin rektoru Xəlili çağırıb dedi ki, bizə
tapşırıq verilib ki, səni tələbələrin içinə buraxmayaq.
Ən yaxşı müəllimlərimdən birisən, ürəyim ağrıyır. O
zaman rektor deyir ki, səni birdəfəlik çıxara bilmərəm.
Sənə kömək edə bilərəm ki, sən doktorluq ezamiyyətinə
gedirsən. Belə bir ərizə yaz mənə. Xəlil də ərizəni
yazdı.
- İşdən çıxarılandan sonra çətin
günləriniz olub?
- Çox olub, amma mən hökumətə minnətdar idim ki, Xəlili
işdən çıxardılar. Ona deyirdim ki, ay kişi, mənim də
savadım var, apar məni işə qoy. Sən otur yaz. Qoy onlar
yalvarsın sənə. Sən doktorluğunun üstündə işlə. Nəhayət,
doktorluğunun üstündə işlədi və bitirdi. Amma müdafiə
etməyə imkan vermədilər. Yazırdılar ki, müdafiə etməyə
qoyulmasın, çünki o millətçi şairdir. O zaman da
xəlilsevərlər ərizə yazıb, müraciət etmişdilər ki,
Xəlilə Dövlət mükafatı verilsin. İclas keçirildi, amma
verilmədi.
1986-cı ilə qədər Xəlil müdafiə edə bilmədi. 1986-cı
ildə kiçik oğlum əsgər idi. Moskvaya onu görməyə getdik.
Oteldə qalanda mərhum Heydər Əliyevə zəng etdik.
Danışdılar, Xəlil dedi ki, sizin üçün kitablarımdan
gətirmişəm. Amma bilin ki, mən müdafiə edə bilmirəm.
Məni dərs deməyə də qoymurlar. Dedi, Xəlil, narahat olma,
Bakıya qayıdan kimi doktorluğunu da müdafiə edəcəksən,
mən də sənə əməkdar incəsənət xadimi adını indidən
verirəm. Sən millətçi şair deyilsən, millətini sevən
şairsən. Təki Azərbaycanın sənin kimi 10 şairi ola.
Sevinə-sevinə qayıtdıq Bakıya, gördük ki, qapımıza
teleqramlar qoyulub. Xəlili müdafiəyə çağırırlar. Həm
müdafiə etdi, həm "Əməkdar incəsənət xadimi" adını aldı.
Xəlil əqidə şairi idi, onu heç bir var-dövlətlə aldatmaq
olmazdı.
- O zaman DTK evinizə gəlmişdi?
- Özü evdə olmayanda, telefonumuzu düzəltmək adı ilə
gəlib dinləmə cihazı qoyublar. Yazıçılar İttifaqından
bir nəfər dedi ki, Firəngiz, ehtiyatlı olun, sizin bütün
danışdıqlarınızı dinləyirlər. "Əməkdar incəsənət xadimi"
adı veriləndən sonra, həmin telefonu düzəldən adam gəldi
dedi ki, bağışlayın, Xəlil müəllimdən üzr istəyirəm,
məni məcbur elədilər.
- Neçə övladınız var?
- İki. Biri şəhid olan oğlum Təbriz, digəri isə hazırda
Fövqəladə Hallar Nazirliyində işləyir. Onlar balaca
olanda futbola baxıb, səs-küy qaldırırdılar. Xəlil də
digər otaqda işləyirdi. Çağırırdı məni, Firəngiz, sən
uşaqlara de ki, bir az sakit olsunlar. Mən xətirlərinə
dəymək istəmirəm. Deyirdim ki, özün de. Deyirdi, yox.
Biz indidən onların qabağını alsaq, onlar nə vaxt
xoşbəxt olacaqlar. Nə bilirsən onlar necə olacaq, həyat
necə olacaq. Qoy ata evində olan o sevinci görsünlər.
İnanın uşaqlar o qədər çoxbilmiş idi ki, onu
aldadırdılar.
- Millətçi şair idi Xəlil bəy. Evinizə
şairlərin, ya mübariz insanların toplandığı vaxtlar olub?
- Bəlkə mənə görə gətirmirdi (gülür). Çünki mən ictimai
elmlərdən dərs deyirdim. Bəlkə də fikirləşirdi ki,
arvadı işə düzəltdirmişəm bunu da çıxarıb atarlar
bayıra.
- Xəlil bəy günün hansı saatlarında
yazırdı şeirlərini?
- Sağlam vaxtı olanda gecələr də işləyirdi. Amma
xəstələnəndən, onda şəkər əmələ qələndən sonra ayaqları
kösöy kimi olurdu. Amma yenə otururdu stolun qırağında
yazırdı. Deyirdim ona həmişə, Xəlil, tutacaqlar səni. Bu
cümləni bir az yumşaq yaz. Deyirdi ki, onun canı elə bu
cümlədədir də.
- Yazandan sonra şeirlərini ilk kimə
oxuyurdu?
- Özü həmişə mənə müraciət edirdi. Sonra deyirdi ki,
gərək sənə deməyəydim. Oxuduqca misraların yanında sual
işarəsi qoyurdum. Məndən sonra sual işarələrini pozurdu.
Deyirdi, Firəngiz, qələmi bu qədər bərk basma,
redaktorun yanına aparanda dördgözlə baxır. Arada bir
deyirdi ki, Firəngiz, vaxtın olanda bu şeirləri yazarsan.
Mənə verdiyi şeirlər məhəbbətə aid olurdu. Oxumurdum
axı, başım qalmışdı öz dərslərimin, kitabların yanında.
Amma indi bəzi məhəbbət şeirlərini oxuyuram. Ürəkdən
ağlayıram. Deyirəm, can ay Xəlil, səni heç
sevindirmədim, təşəkkür etmədim ki, mənə bu cür yüksək
qiymət verirsən. Məhəbbət şeirlərini, o vəfat edəndən
sonra oxumuşam. İndi oxuyanda çox əzab çəkirəm. Çox
qəribə xüsusiyyəti var idi. Cəmiyyətə çıxanda
bəzənib-düzənməz, sığallanmazdı.
- Ən yaxın dostu kim idi?
- Ən yaxını Qulu Xəlilov idi.
- Özünün sevimli yazıçı-şairi kimi idi?
- 55 kitab çıxarmışam Xəlil barədə. Bax Xəlil kimləri
oxumayıb ki.
Söhbətin bu yerində meydanlarda,
xalqın önündə olan Xəlil Rzadan danışmaq istəyirəm. Axı
o gecə-gündüz ölümün gözünə dik baxan insan idi.
- O meydanlara gedəndə mənim müəllim yoldaşlarımın çoxu
gəlib deyirdi ki, ay Firəngiz, Xəlili bir az geri çək,
hökumətə qarşı gedir. Tutacaqlar. Axşam gəlirdi evə.
Deyirdim, Xəlil, yenə nə oyun çıxarmısan? Deyirdi ki,
neyləmişəm? Xalqa qurtuluş yolunu göstərmək lazımdır.
Xalqa dostu da, düşməni də tanıdıram.
Xalq onu necə qarşılayırdı. "Azadlıq", "Silahlan", "Dəli
dağ" kimi şeirləri dillər əzbəri idi. Vəfatından əvvəl
mənə dedi ki, ay Firəngiz, başqa maşına heç vaxt minmə,
mənim düşmənlərim çoxdur. Səni də məhv edərlər.
- 1990-cı ildə həbs olundu. Nə qədər
həbsdə qaldı?
- 8 ay 16 gün. Sumqayıtda Svetlana Məmmədovanı,
Mursakulovu öldürmüşdülər. Akademiyada onların 7-ni
verirdilər. Yanvarın 26-sı idi. Xəlil də orda çıxış
etməyə getmişdi. Xəlil çıxış edəndə, iki-üç nəfər
əllərində onun şəkli girib zala baxırlar. Bir nəfər
gəlir ki, Xəlil müəllim, yaxşı olar çıxasınız. İki
nəfərin əlində sizin şəkilləriniz var. Dedi ki, mən
həmin adamın sözünə qulaq asmadım, davam etdirmək
istədim. Sonra başqa adam da gəldi ki, Xəlil müəllim,
arxa qapıdan çıxın ki, sizi tutmasınlar.
Bunu arxa qapıdan çıxarırlar. Minir Mikayıl Mirzəyevin
maşınına. Mikayılla Gəncliyə qədər gəlirlər, amma maşın
bunları izləyir. Gəncliyin kuruqunda bunu saxlayırlar.
İki nəfər əlində tapanca düşürürlər maşından. Soruşurlar
ki, silahın varmı? Əllərin qaldırır yuxarı, deyir ki,
silahım əllərimdir. Mikayılı da, Xəlili də tuturlar.
Bunları gətirirlər DTK-ya. Mikayılı gecə saat 12-də
buraxırlar, Xəlili saxlayırlar. Gecəyarısı təyyarəyə
mindirib, Moskvaya göndərirlər. Salırlar Lefortovo
zindanına.
- Azadlığa necə çıxdı?
- Necə? Firəngizin gücü ilə. Nərimanov rayonunun
komendantına zəng elədim. Dedim ki, ərimi aparıblar,
xəbər yoxdur.
Burada Xəlili kimlər sevirdi, onların yazılarını yığdıq,
"Xalq şairinə azadlıq" kitabını dərc etdik. Getdim
yazıçı Anarın yanına. Yazıçı Əzizə Cəfərzadənin
rəhbərliyi ilə müdafiə komitəsi yaradıldı. Mütəmadi
olaraq Moskva ilə əlaqə saxladılar. Mən də hər ay
Moskvaya gedirdim.
- Həbsxanada onunla görüşmüsünüz?
İcazə verirdilər?
- Əlbəttə. Moskvada DTK-nın rəhbəri Vladimir Kruçkovun
yanına getmişdim. Mənə dedi ki, səni də basacağam onun
yanına. Necə əsəbləşdisə, əlini vurdu stola, stolun
üstündəki hər şey dağıldı. İnan ki, o dünyaya
gedib-gəldim. Həbsxanada görüşəndə gərək rusca
danışardıq. Onun üçün qara çörək aparırdım. Deyirdim ona
ki, Xəlil, qara çörək gətirmişəm, onun yan tərəfini
kəsəcəyəm. Çörəyin kənarında balaca papirus kağızda
yazıram "Xəlil, müdafiə komitəsi təşkil etmişəm, narahat
olma", "Xəlil, bu yaxında sənə kömək olacaq".
İyul ayında Anar onu görməyə getmişdi. Bunu Xəlil özü
daha yaxşı yazmışdı, mən oxuyub ağlamışdım. Deyir ki,
əlim-ayağım əsdi, eşidəndə Anar gələcək. Elə bildim ki,
bir boşqab plov yedim. Onun gəlişi mənə ruh yüksəkliyi
gətirdi. Mən ona nə göndərirdimsə, hamısına şeir
yazırdı. Gündəliklərini oxuyanda bir şeir çıxdı
qabağıma, məzmunu belə idi. Firəngiz, sənin
əzabkeşliyin, qayğıkeşliyinin qarşısında mən nə
etməliyəm ki, azad olum, sənə səadət gətirim.
- Xəstəliyi həbsxanadan sonra
şiddətləndi?
- Həbsxanadan gələndən sonra Almaniyaya, Fransaya,
Türkiyəyə müalicəyə getmişik. Ora da gedəndə Heydər
Əliyev həmişə tapşırıq verirdi ki, Xəlilin müalicəsi
üçün nə lazımdırsa edilməlidir. Ona heç vaxt demədim ki,
niyə xəstəsən. Həmişə deyirdim ki, biri yataq xəstəsi
olur, biri də ki, kitab xəstəsi. İndi neynəyək, həyat
belədir. Sonuncu dəfə Türkiyədə müalicə olunurdu.
Türkiyə günlərindən kitab yazırdım. Gündəliklərini
oxuyanda bu misralar qarşıma çıxdı.
Sən bəxtimə göylərdən enmiş,
İlahi bir mələk, gözəl bir xanım,
Yüz cür qüsurumun yüzdə birini,
Heç yerdə, heç vədə üzə vurmadın.
Ən azından bu sözlərinə görə ona təşəkkür etməliydim.
- Bir yerdə oxumuşdum ki, oğlunuz
Təbriz şəhid olanda Xəlil bəy deyib ki, vətən sağ olsun.
- Ay sağ ol. Çoxu elə ona görə xəstələndi, bütün dərdi
içəri vurdu, qaraciyərə. Cəmiyyət qarşısında dik durdu.
Çünki insanlara vətənpərvərlik, vətən üçün mübarizə
aşılamaq istəyirdi.
- Necə oldu ki, Təbriz döyüş bölgəsinə
getdi?
- Əsgərlikdə Murmansk vilayətinə getmişdi. Ordan Xəlilə
məktub yazdı ki, ata burada bizə kölə kimi baxırlar. Mən
burda qala bilmirəm. Bir də gördük gecəyarı qaçıb gəlib.
Zibil yeşiyini çıxaran maşına pul verib ki, zibil
qutularının yanında məni gizlət qapıdan çıxar. Sonra
özüm çıxıb gedəcəyəm. Gecəyarı gördüm qapının zəngi
basılır. Qorxdum, soruşdum kimdir? Mama, mənəm qorxma.
Açdım qapını. Dedik ay bala, tutacaqlar səni. Getdim
Xəlili çağırdım. O da dedi ki, ay Təbriz, vətən
torpağıdır, xidmət elə. Təbriz də dedi ki, ora bizim
vətənimiz deyil. Xəlil Bakı komendatına zəng elədi. O da
dedi ki, eybi yox, burda kağız düzəldib onu əsgərliyə
göndərərik. Göndərdilər cəbhə bölgəsinə, kəskin vuruşlar
gedən yerə. Şəhidlərimizin nəşini öz tərəfimizə
keçirdəndə (istəməyib ermənilər tərəfdə qalsın) başından
vurulub. Təbrizin yas məclisində mənə dedi ki, Firəngiz,
gözlərin aydın olsun, sən xalqın qarşısında alnıaçıq,
başıuca anasan. Təbriz vətən yolunda, xalqımızın yolunda,
azad torpağımız uğrunda döyüşlərdə həlak oldu. Biz heç
kəsdən qorxmuruq. Heç kəsdən oğlumuzu gizlətmədik. Eləcə
də Sevincə (Təbrizin həyat yoldaşı) müraciət etdi. Bu
cümlələri demək o qədər asandır ki, amma içəridə ürəyin
yanır, ağlayırsan (səsi titrəyir, gözləri dolur).
Nəysə...
- Övladlarınızın adını kim qoymuşdu?
- İksini də Xəlil. Təbriz onun dərdi idi. Təbrizlə
birləşmək, bütöv Azərbaycan yaratmaq onun arzusu idi.
Mənə elə gəlir ki, kimin Xəlillə salamı olub, o
adamların hamsının qəlbində vətən sevgisi var. Vəssəlam.
- Son günlərini necə xatırlayırsınız?
Sualıma şeirlə cavab verir
Sən bəlkə də evimin yeganə sevincisən
Üstündə olmasa da, özün ləlsən,
incisən
Şərikli xəzinəmiz əvvəl gündən
səndədir.
Səadətim sevincim gülən gözlərindədir.
Saçlarına qış qonur, ruhun bahar
yaşında
Süfrəm, səadətimsən ocağımın başında.
Xəstəxanada yatanda, qəm-qüssə onu boğanda yazıb bu
şeirləri. Vəfat edəndə Mərkəzi Klinik Xəsrəxanada idi.
Bizi yanına buraxmırdılar. Bilirdik ki, ümid yeri yoxdur.
Son günlərində deyirdi ki, mən onsuz da əbədiyəm.
Söhbətimizin son akkordları vurulur. Əbədi şairin həyat
yoldaşı özü də ona şeir həsr edib. Həmin şeirdən bir
bəndlə vərəqlədiyimiz ömür səhifəsi sona yetir.
Firəngiz Küskünəm dərd qəmdir yüküm,
Fil çəkməz bu dərdi, de necə çəkim.
Kəbəm, qibləgahım, ey Ulutürküm,
Kəsilib gümanım, ümidim mənim.
Rüfanə GÜNƏŞ,
"Azərbaycan müəllimi" |
