|
Bahar İSMAYILOVA,
AMİ-nin Zaqatala filialının Təbiət
fənlərinin tədrisi metodikası kafedrasının müəllimi,
iki dəfə "Ən yaxşı müəllim" müsabiqəsinin qalibi,
əməkdar müəllim
Müasir dövrdə "savadlı" insan dedikdə onun həm də
kompüter savadına yiyələnməsi nəzərdə tutulur.
Kompüterlə işləmə bacarıqları hər bir şəxsin
gələcək inkişafı üçün geniş imkanlar açır.
İnformatika fənninin əsas anlayışlarının daha
yaxşı mənimsənilməsi, şagirdlərin söz ehtiyatının,
dərslərdə fəallığının artması, yaradıcı təfəkkürünün
inkişafı və s. üçün müxtəlif intellektual
oyunlardan, əyləncəli çalışmalardan istifadə
olunması daha yüksək nəticələrin əldə edilməsinə
kömək edir. Əyləncəli informatika vəsaitinin
hazırlanması bu istiqamətdə görülən işlərə fayda
verə bilər. İntellektual oyunlardan biri hesab olunan
krossvord (ing. crossword) sözlərin təyinatının
(mənasının) tapılması üzrə qurulmuş oyundur. Daxil
edilmiş sözlər kəsişərək krossvord torunu əmələ
gətirirlər. Krossvord xanalardan ibarətdir. Adətən bu
xanaların birində tələb edilən sözün ipucu, digərlərində
isə tələb olunan sözü təşkil edən hərflər daxil edilir.
Krossvord oyununda tələb olunan söz, ipucu verilmiş
xanada göstərilmiş istiqamət üzrə daxil edilməlidir.
Krossvordda yaş məhdudiyyəti yoxdur. Yüz ilə yaxındır ki,
bu intellektual oyun bütün dünyada populyardır.
Müxtəlif yaş qrupuna daxil olan milyonlarla insan
həvəslə krossvord həll edir. Tədqiqatçıların fikrinə
görə, krossvord həll etmək insanın zehnini,
dünyagörüşünü, yaddaşını inkişaf etdirir.
Bu oyun bəşəriyyətə qədim zamanlardan məlumdur.
Tədqiqatçılar b. e. ə. I-IV əsrlərə məxsus krossvorda
bənzər tapıntılara rast gəlmişlər. Ginnesin rekordlar
kitabında 1868-ci ildə Sayrensesterdə (Böyük Britaniya)
evin divarlarında yazılmış 25 hərfli Roma mənşəli
nümunənin ilk krossvord olduğu hesab edilsə də, son
məlumatlara görə ilk krossvord 1875-ci ildə ABŞ-da "CV.
Nikolas" jurnalında çap olunmuşdur. Krossvordun
vətəni İngiltərə, ABŞ, CAR hesab olunur. İngilislər
hesab edir ki, ilk krossvordların müəllifi XIX
əsrin sonunda "Tayms" qəzetində onları çap etdirən
Maykl Devisdir. Amerikanlar təbii ki, ingilislərin
versiyası ilə razılaşmayaraq hesab edirlər ki, ilk
krossvord 1913-cü ildə "Nyu York Uorld" qəzetində
nəşr olunmuşdur və onun müəllifi jurnalist Artur
Uinndir. CAR-da krossvordun tarixi ilə bağlı
yaranmış fikirlərə görə isə krossvordun müəllifi
avtomobil qəzasına görə həbsxanaya düşən və orada bu
oyunu yaradan Viktor Orvilldir.
1913-cü ildən 10 il sonra ABŞ-da ilk krossvord
məcmuəsinin nəşr olunması və bir neçə gün ərzində
750 min tirajla satılmasının bu oyunun bütün
dünyada yayılmasına böyük təsiri oldu. Krossvordla
məşğul olanların sayı sürətlə artmağa, digər
"başsındıran" oyunlar yaradılmağa başlandı. Hətta
həkimlər oyunçuların oyuna hədsiz dərəcədə
aludəliklərinin sağlamlığa zərər verəcəyindən
narahat olurdular. Bir il sonra "epidemiya"
Avropanı bürüdü və 1924-cü il noyabrın 2-də Londonda
"Sandi Ekspress" qəzetində ilk Avropa krossvordu
nəşr olundu. Onun müəllifi Edvard Poyus Mazere
hesab olunur.
Leninqradda 18 avqust 1925-ci ildə "Novaya
veçernyaya qazeta"da krossvord nəşr edilmişdir.
Elə həmin il P.Melentyevin müəllifliyi ilə 20
krossvordun daxil olduğu məcmuə nəşr olundu. 2013-cü
ildə artıq müxtəlif çətinlikdə krossvordlar dərc edən
400-dən çox ixtisaslaşmış nəşriyyat qeydə alınmışdı.
Zaman keçdikcə krossvordlar İnternetə köçürüldü və
burada yeni həyat qazandı.
Klassik krossvorddan başqa 24 növ müxtəlif formalı
krossvord vardır: skanvord, amerikan krossvordu, eston
krossvordu, keyvord, fillvord və s.
Hazırda Ümumdünya Krossvord İdmanı Federasiyası
mövcuddur. Krossvordların həll olunması üzrə
çempionatlar keçirilir.
Krossvordun həll edilməsi yaddaşı məşq etdirir,
möhkəmləndirir və dünyagörüşü genişləndirir. Artıq
neçə illərdir ki, tibb elmi krossvorddan
sakitləşdirici vasitə kimi, müəllimlər isə biliklərin
oyun şəklində əldə olunması, təhsilalanların
intellektual inkişafının təmin edilməsi və s. üçün
istifadə edirlər. Krossvordun tətbiq dairəsi daim
genişlənir və ondan professional keyfiyyətlərin
yoxlanılması üçün istifadə olunur. Son zamanlar
reklam üçün də krossvorddan istifadə olunmağa
başlanmışdır.
Alimlər,
həkimlər krossvord həll etməyin sağlamlığa çox
böyük müsbət təsiri olduğunu qeyd edirlər. Amerikanın
Viskonsin-Medison Universitetinin mütəxəssislərinin
fikirlərinə görə, yatmazdan əvvəl krossvord həll
olunmasının yaddaşı yaxşılaşdırdığı artıq isbat
olunmuşdur. Çoxdan məlumdur ki, beynin müxtəlif
hissələri fərqli formada yatır. Gün ərzində
fəaliyyət göstərən hissə gün ərzində alınmış
informasiyanı nizamlamaq və yadda saxlamağa imkan
verən dərin yuxuya gedir. Bəs yaddaşın
formalaşması üçün aktiv iştirak etməyən hissələrlə
nə etmək olar? Onlar da yatmalı, dincəlməlidirlər.
Onları dərin yuxuya getməsi üçün necə yormaq olar?
Bu məqamda krossvord həlli köməyə çatır.
Təsdiq olunmuşdur ki, krossvord həlli bütün
orqanları optimal rejimdə işləməyə səfərbər edir.
Krossvordu həll etdikdən sonra duyduğumuz
məmnunluq hissi isə bizim üçün xüsusilə qiymətlidir.
Krossvord həllindən məmnun qalma ən azı 5 dəqiqəlik
ürəkdən gülüşün verdiyi faydaya, C vitamininə
bərabər hesab olunur.
Statistik məlumatlara və elmi əsaslandırmalara
görə, amerikalı alimlər hesab edirlər ki, dinamik,
təlatümlü müasir dövrdə stresləri neytrallaşdıran
ən sadə və təsiredici vasitələrdən biri krossvorddur.
Avstraliyalı alim Perri Barlet təsdiq edir ki,
sistematik şəkildə krossvord həlli, müəyyən
məsafəyə qaçışlarla yaşla bağlı bəzi problemləri
aradan qaldırmaq mümkündür. Yuxarıda qeyd olunan
"məşğələlər" beyində yeni hüceyrələrin yaranmasına
kömək edir. Professor Barletin fikirlərinə görə,
fiziki məşqlər və intellektual oyunlarla məşğələlər
yeni neyronların yaranmasını, artmasını
stimullaşdırır, bir çox xəstəliklərin, patoloji
halların inkişafının qarşısını alır.
Bir çox məşhurlar: teatr xadimi K. Stanislavski,
kosmonavtikanın banisi K.Siolkovski, məşhur ingilis
aktrisası Vivyen Li və b. bu "söz oyunu"nu çox
sevirmişlər.
Sadə krossvord həllinin alqoritmi:
1. Diqqətlə krossvordu nəzərdən keçirin. Şərtlərə
baxaraq sizə tanış olan sözləri, sonra isə onunla
kəsişənləri axtarın. Torun üzərində digər sözlərlə
ən çox kəsişən sözü tapın, belə sözün ən uzun söz
olması vacib deyil. Cavabı bilirsinizsə, uyğun
xanaları doldurun, bu sizə bəzi ipucuları tapmaqda
kömək edəcək.
2. Əvvəlcə daha çox üfiqi istiqamətdə tapdığınız
sözləri yazın, sonra fikrinizdə sözləri seçməklə
cavabı tapmağa çalışın.
3. Krossvordu həll edən zaman "ilişmə" baş verəndə
yenidən diqqətlə krossvordun torunu üfiqi və şaquli
istiqamətdə nəzərdən keçirin, krossvordun şərtində
verilmiş, həll olunmuş mövqeni göstərən nömrələri
dairəyə alın. Sizdə artıq heç bir başqa həll
variantı yoxdursa bir qədər fasilə verin,
dincəlin. Yenə də cavabları tapa bilmir, özünüzü
məğlub olmuş hiss edirsinizsə, ruhdan düşməyin, hamı
- hətta çempionlar belə bu yolu keçmişlər.
4. Sizdə olan lüğətləri, krossvord lüğətini
gözdən keçirin.
Ən əsası qəzetin növbəti nömrəsini aldıqda hökmən
krossvordun cavabları ilə tanış olun, yazdığınız
cavablarla müəllifin yazdıqlarını müqayisə edin, qeyd
dəftərinizə tapmadığınız sözləri sualları ilə birgə
yazın. Bu deyilənlər krossvord həll etmənin sadə
yollarından biridir. Bu işi görmək üçün müxtəlif
variantda alqoritmlər vardır.
Bəzən sözün bir neçə hərfi məlum olur, amma söz
heç cür yada düşmürsə, belə metoddan istifadə
etmək olar: məsələn, ikinci hərf a-dırsa, onda bu
hərfdən əvvəl əlifbada olan hərfləri fikrinizdə
yazaraq (va, qa, ...) yoxlayın, lazımi hərfdə elə
bil ki, "aydınlıq" olur.
Sadə krossvord yaratmanın qaydaları:
1. Seçilmiş mövzuya, tədris vahidinə uyğun kəsişən
sözlər yazın (hər bir söz digəri ilə ən azı bir
dəfə kəsişməlidir).
2. Hər bir sözü şaquli və üfiqi istiqamətdə
nömrələyin.
3. Hər bir sözü təyin edən sualları nömrələrə
uyğun olaraq yazın.
4. Hər bir hərfi xanaya alın və hərfləri silin.
Krossvord tərtib edərkən bəzi qaydalara əməl etmək
lazımdır:
* Sözlər krossvord fiqurunun bütünlükdə müstəvisi
üzərində kəsişməlidir.
* Qara xanalarla əhatə olunmuş hissə torun 1/6
hissəsindən çox ola bilməz.
* Kəsişmə olmayan hissə torun 1/10 hissəsindən çox
ola bilməz.
Krossvordun hər ağ xanasına bir hərf yazılır. Hər bir
söz rəqəmlə başlayır və qara xana ilə, ya da
krossvord torunun sonu ilə qurtarır. İstifadə
olunan sözlər ismin adlıq halında olmalıdır (film,
əsər adları və s. istisna olmaqla). Adətən defislə
yazılan sözlərdən istifadə etmək olmaz. Təsadüfi
hallarda belə sözü daxil edirsinizsə şərtdə bu
haqda qeyd olmalıdır. Krossvord tərtib edərkən
axtarılan sözü tapmaq üçün şərti sual şəklində,
sinonim sözü verməklə və ya sözü sadəcə təsvir etməklə
vermək olar. Krossvorda axtarılan sözlərə aid şərtlər
düşündürücü olmalı, cavabı asanlıqla tapılmamalıdır.
Şərtlərin tərifə əsaslanmadan həyatla bağlı, əyləncəli
şəkildə verilməsi krossvordun daha maraqlı olmasına
səbəb olur. |
