|
 Aydın
ƏHMƏDOV,
Təhsil Nazirliyinin Məktəbəqədər və ümumi təhsil
şöbəsinin müdiri, əməkdar müəllim
Bütün dövrlərdə təhsil fərdin, dövlətin və
cəmiyyətin tələbatına uyğun olaraq inkişaf etmiş,
təhsilin keyfiyyəti isə bu tələblərə hansı səviyyədə
cavab verməsi ilə ölçülmüşdür. Tələbat yüksəldikcə
təhsilin strateji məqsəd və hədəfləri də dəyişmişdir.
Bununla belə, müəyyən edilmiş hədəflərin uğurla həyata
keçirilməsində keyfiyyətli idarəçilik hər zaman mühüm
rol oynamışdır. Keyfiyyətli idarəetməni şərtləndirən
başlıca amillərdən biri isə fəaliyyətin düzgün və
səmərəli planlaşdırılması hesab olunur. Heç şübhəsiz,
planlaşdırma optimal xarakter daşımasa, idarəetmə həqiqi
mahiyyətini itirməklə pərakəndə prosesə çevrilər. Bu
məntiqlə yanaşsaq, planlaşma və idarəetmə qırılmaz
vəhdət təşkil edir, onları bir-birindən ayrılıqda
təsəvvür etmək qeyri-mümkündür.
Bu yazıda əsas məqsədimiz ümumtəhsil məktəblərinin
fəaliyyətinin planlaşdırılması ilə əlaqədar məsələlərə
toxunmaqdır. Müşahidə və təhlillərdən aydın olur ki,
bütövlükdə götürsək, işin planlaşdırılmasında
nəzərəçarpan başlıca mənfi cəhət fəaliyyət planlarının,
əsasən, formal xarakter daşımasıdır. Sanki bu planlar
ümumi fəaliyyətin təşkili və nizamlanması məqsədilə
deyil, sadəcə olaraq, məktəbi təftiş edənlərə nümayiş
etdirmək üçün hazırlanmışdır. Bir az da diqqət etdikdə,
onların bir çoxunun əvvəlki illərə aid planlarla
eyniyyət təşkil etdiyinin şahidi olursan.
Əgər planlaşdırmanın idarəetmə ilə vəhdətindən
danışırıqsa, demək, məktəbin fəaliyyətini planlaşdıran
rəhbər işçilər idarəetmə prinsiplərinə və onların
mahiyyətinə ətraflı bələd olmalıdırlar. Çünki iş planına
daxil edilən əksər tədbirlər məhz həmin prinsiplərdən
qaynaqlanır.
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin
2010-cu il 3 iyun tarixli 103 nömrəli qərarı ilə təsdiq
edilmiş “Ümumtəhsil pilləsinin dövlət standartları və
proqramları (kurikulumları)” sənədində ümumi təhsilin
idarə olunmasının prinsipləri aşağıdakı kimi
göstərilmişdir:
Hesabatlılıq:
nəticə etibarilə ümumi təhsilin həyata keçirildiyi
müəssisədə kollektivin hər bir üzvünün tapşırılmış iş
sahəsində cavabdehliyini təmin edir. Ümumi fəaliyyətin
müntəzəm hazırlanan və müzakirə edilən hesabatlarda əks
olunması müəssisədə hər bir fərdin vəzifə funksiyalarına
məsuliyyətlə yanaşmasında mühüm rol oynayır.
Məsuliyyətin bölüşdürülməsi: ümumi təhsilin idarə olunmasında demokratiklik,
sistemlilik və şəffaflıq yaradan mühüm amil kimi meydana
çıxır, ümumi fəaliyyətin səmərəli planlaşdırılmasına və
nəzərdə tutulan tədbirlərin icrasına çevik nəzarət
mexanizminin müəyyənləşdirilməsinə xidmət edir.
İnkişafın monitorinqi:
mövcud idarəetmə sisteminin məqsədyönlülük səviyyəsini
aşkara çıxarmaq və irəliləyişlərin dinamikasını müəyyən
etməklə planlaşdırma və icra sistemində zəruri
dəyişikliklər aparılmasını təmin edir.
Göründüyü kimi, müəyyən olunmuş idarəetmə
prinsiplərindən hər biri planlaşdırma prosesində həm
tənzimləyici, həm də istiqamətverici rol oynayır. Eyni
zamanda vacib amillərdən biri olaraq xüsusi qeyd etməyi
lazım bilirik ki, faydalı iş əmsalına malik Fəaliyyət
planı hazırlamaq üçün məktəb rəhbərliyinin təhsil
qanunvericiliyi, ümumi təhsil sahəsində dövlət
siyasətinin mahiyyəti və bununla əlaqədar qarşıda duran
müasir vəzifələr, aktual problemlər haqqında aydın və
dolğun təsəvvürü olmalıdır. Əgər məktəbin direktoru,
onun bilavasitə təlim-tərbiyə işlərinə məsul müavinləri
“Təhsil haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununda,
“Ümumtəhsil məktəbinin Nümunəvi Nizamnaməsi”ndə,
“Ümumtəhsil pilləsinin dövlət standartları və
proqramları (kurikulumları)” sənədində, “Azərbaycan
Respublikasında təhsilinin inkişafı üzrə Dövlət
Strategiyası”nda, Təhsil Nazirliyinin əmr və
sərəncamlarında, təlimati xarakterli metodik
sənədlərində, müvafiq normativ-hüquqi aktlarda təsbit
olunmuş müddəaları, müəyyən edilmiş hədəfləri hərtərəfli
mənimsəməzlərsə, səmərəli planlaşdırma aparıla bilməz.
Məlum olduğu kimi, hazırkı dövrdə ümumi təhsillə
bağlı hədəflər “Azərbaycan Respublikasında təhsilin
inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası”nda dəqiqliklə
göstərilmişdir. Buradan görünür ki, təhsilin keyfiyyəti,
şagirdlərə mövcud dövlət standartları səviyyəsində
zəruri biliklərin verilməsi, şəxsiyyətlərinin
formalaşmasına yönəlmiş həyati bacarıq və vərdişlərin
aşılanması, onların milli-mənəvi, bəşəri dəyərlər
ruhunda tərbiyəsi bu gün də öz aktuallığını
saxlamaqdadır. Eyni zamanda istedadlı uşaq və gənclərlə
işin gücləndirilməsi, idarəetmənin
demokratikləşdirilməsi, ictimai idarəetmə sahəsində
fəaliyyətlərin dəstəklənməsi, müəllimlərin
peşəkarlığının dövrün tələblərinə uyğun yüksəldilməsi,
“məktəb-valideyn”, “valideyn-müəllim” əlaqələrinin
pedaqoji-psixoloji əməkdaşlıq əsasında qurulması da
diqqətçəkən məsələlərdən hesab olunur. Bütün bunların
isə həyata keçirilməsini təmin edən tədbirlər məktəbin
fəaliyyət planlarında öz əksini tapmalıdır.
Məktəbin illik fəaliyyəti planlaşdırılarkən
aşağıdakı tələblərin (prinsiplərin) nəzərə alınması
tövsiyə olunur:
Nəticəyönümlük
- bu, qarşıda duran vəzifələrin aydın təsəvvür edilməsi
ilə bağlıdır. Yəni, hər hansı bir tədbir
planlaşdırılarkən onun yerinə yetirilməsindən alınacaq
nəticə əvvəlcədən müəyyən olunmalıdır. Belə olan halda,
həmin tədbirin nə dərəcədə əhəmiyyətli xarakter
daşıdığı, nəzərdə tutulan hədəfə hansı səviyyədə
yönəlməsi aşkar görünür.
İnkişafyönümlük
- ətalətin, səmərəsizliyin qarşısının alınmasında mühüm
əhəmiyyətə malikdir və ardıcıl aparılan təhlillərin
nəticəsinə əsaslanır. Ümumi təhsil sisteminin bir
subyekti olaraq, hər bir məktəb mövcud tələblər
baxımından inkişafın hansı mərhələsində olduğunu dəqiq
müəyyən etməli, Fəaliyyət planına daxil olunan tədbirlər
mövcud mərhələdən ayrılaraq davamlı irəliləyişləri təmin
etməlidir.
Məqsədlərin dəqiqliyi
- planlaşdırma prosesində ən vacib məsələlərdən biridir.
Bu, əvvəlki iki tələblə (prinsiplə) sıx bağlıdır. Məqsəd
aydınlığı həmin tələblərin hansı dərəcədə nəzərə
alınması ilə ehtiva olunur. Məqsədlərin dəqiq müəyyən
edilməsi inkişafyönümlüyü şərtləndirən amil kimi meydana
çıxır. Bu, həmçinin, mövcud problemlərin obyektiv nəzərə
alınmasında da əhəmiyyətli rol oynayır.
Optimallıq
- planlaşdırmanın səmərəliliyini təmin edən amillərdən
biri olmaqla nəticə etibarilə müəssisədə məqsədyönlü və
keyfiyyətli fəaliyyət sisteminin təşəkkül tapmasına
xidmət edir. Bu, dərs ili ərzində yerinə yetiriləsi ən
zəruri işlərin müəyyənləşdirilməsi, tədbirlərin aylar,
həftələr üzrə dəqiq bölüşdürülməsi baxımından
faydalıdır. Belə olmadıqda Fəaliyyət planı lüzumsuz,
ciddi əhəmiyyət kəsb etməyən tədbirlərlə yüklənir və
icra olunmamış qalır.
Əhatəlilik
- məktəbin fəaliyyəti planlaşdırılarkən hər bir iş
sahəsinin nəzərə alınması çox vacibdir. Belə olan halda,
müəssisənin ümumi fəaliyyətində tamlıq yaranır və
qarşıya qoyulmuş vəzifələrin yerinə yetirilməsində
məsuliyyətin bölüşdürülməsi, bu və ya digər iş sahəsinin
öhdəlikləri aydın təsəvvür edilir.
İcraya nəzarət
- məktəbin Fəaliyyət planına daxil edilmiş tədbirlərin
vaxtında yerinə yetirilməsinə nəzarət sistemi
yaradılmazsa, iş prosesində səmərəliliyin, məktəbin
ümumi fəaliyyət ahənginin pozulması ilə nəticələnir ki,
bu da formalizm hallarının yaranmasına gətirib çıxarır.
Göründüyü kimi, qeyd olunan tələblər (prinsiplər)
varislik əsasında qarşılıqlı vəhdət təşkil etməklə
bir-birini tamamlayır. Fəaliyyət planlarının (illik,
aylıq və s.) həmin tələblər (prinsiplər) üzrə tərtibi,
heç şübhəsiz, məktəbdə keyfiyyətli və yaradıcı iş
mühitinin yaradılması, müsbət nəticələrin qazanılması
ilə nəticələnə bilər.
Fəaliyyət planı hazırlanarkən kollegiallığın təmin
olunması mühüm şərtlərdən biridir. İlkin mərhələdə
məktəb rəhbəri tərəfindən ayrı-ayrı iş sahələrinə məsul
əməkdaşların iştirakı ilə məşvərət xarakterli
müzakirələrin keçirilməsi tövsiyə edilir. Burada ötən
dərs ilinin nəticələri təhlil olunmaqla növbəti ildə
görüləcək işlər barədə təkliflər dinlənilir və
ümumiləşdirilir. Nəzərə almaq lazımdır ki, ümumi
məsələlər (icbari təhsilin təmin olunması, I və X
siniflərə qəbul, dərs bölgüsü, siniflərin
komplektləşdirilməsi, sinif, dərnək və metodbirləşmə
rəhbərlərinin təyini, hesabat formalarının hazırlanması
və s.) istisna olmaqla ilboyu fəaliyyətin əsasını təşkil
edən məsələlərə reallıq baxımından yanaşılmalı, müəyyən
olunan tədbirlər bilavasitə problemlərin həllinə, mövcud
vəziyyətin yaxşılaşdırılmasına, təhsil innovasiyalarının
tətbiqinə istiqamətlənməlidir.
Bu gün məktəblərdə Fəaliyyət planının tərtibi üçün
müxtəlif qrafik formalardan istifadə olunur, planlar
fərqli bölmələr üzrə hazırlanır. Bu, təbii qəbul
edilməlidir, çünki planların vahid zahiri qəlibə
salınması məqsədəuyğun sayılmamalıdır. Bununla belə,
bilavasitə konkret məktəblə əlaqəsi olmayan şəxslərin
tərtib etdikləri planlarla “iş” qurulması qətiyyən
yolverilməzdir (təəssüf ki, bu cür hallara hələ də rast
gəlinir). Belə ki, Fəaliyyət planı hər məktəbin öz
yaradıcı, düşünülmüş sənədi olmalıdır. Eyni zamanda qeyd
etməyi lazım bilirik ki, planların tərtib formasında
digərləri ilə yanaşı, “tədbirin məqsədi”, “tədbirdən
gözlənilən nəticələr”, “gözlənilən nəticələrin əldə
olunması vəziyyəti” qrafalarının nəzərdə tutulması
tövsiyə edilir. Bu, tədbirlərin həyata keçirilməsində
məktəb rəhbərlərinin səriştəliliyini, problemlərə
yanaşma tərzini üzə çıxarır, məsuliyyətini artırır və
planların, bir növ, formallıqdan uzaqlaşdırılmasına
şərait yaradır.
Təqdim olunan bu yazı, əsasən, tövsiyə, istiqamət
məqsədi daşıdığından Fəaliyyət planına daxil edilməsi
vacib sayılan məsələləri nümunəvi qaydada aşağıdakı kimi
qruplaşdırmaq mümkündür.
Rəhbər icra hakimiyyəti orqanlarının ümumi təhsil üzrə
qərar, əmr, sərəncamlarının və digər normativ-hüquqi
sənədlərin icrası sahəsində işlər
* həmin sənədlərin məzmun və mahiyyətinin pedaqoji
kollektiv üzvlərinə çatdırılması, bu sənədlərdən irəli
gələn vəzifələrin məktəb səviyyəsində icrası ilə bağlı
müvafiq tədbirlərin həyata keçirilməsi;
* normativ-hüquqi sənədlərdə təsbit olunmuş
müddəaların müəllim və valideynlərə izah olunması üçün
maarifləndirmə işlərinin, o cümlədən öyrədici
seminarların təşkili;
* təhsil qanunvericiliyinə aid sənədlərdən ibarət
məktəbdə xüsusi guşənin yaradılması və davamlı olaraq
zənginləşdirilməsi.
Təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsi və prosesə
nəzarətin təşkilinə aid işlər
* I sinfə qəbul edilmiş uşaqların dərs ilinin
sonunda təlim nailiyyətlərinin öyrənilməsi, nəticələrin
müzakirəsi və zəruri təkliflərin hazırlanması;
* dərs illəri ərzində davamlı olaraq ibtidai sinif
şagirdlərinin təhsil göstəricilərinin monitorinqinin
aparılması, geriliklərin, narahatlıq doğuran məqamların
səbəblərinin araşdırılması və nəticələrə uyğun olaraq
müvafiq tədbirlərin müəyyənləşdirilməsi;
* hər bir dərs ilinin sonuna yaxın IV sinif
şagirdlərinin ibtidai təhsil səviyyəsi üzrə müəyyən
olunmuş dövlət standartlarına uyğun zəruri bilik və
bacarıqlara yiyələnməsi vəziyyətinin araşdırılması,
ümumi orta təhsil səviyyəsində (xüsusilə V, VI
siniflərdə) onların təlim nailiyyətlərinin izlənməsi,
ibtidai mərhələdə müvəffəq oxuyanların yuxarı siniflərdə
geriləmələrinin səbəblərinin öyrənilməsi və müvafiq
nəticələrin çıxarılması;
* müxtəlif iş formalarından istifadə etməklə
şagirdlərin (xüsusilə buraxılış sinif şagirdlərinin)
ayrı-ayrı fənlər üzrə təlim nəticələrinin, proqram
materiallarını mənimsəmə vəziyyətinin öyrənilməsi.
Bu proses məqsədyönlü xarakter daşımalı, aparılan
təhlil və müşahidələrə əsaslanmalıdır. Təbii ki, bir
dərs ili ərzində əksər fənlərin tədrisi vəziyyətinin
araşdırılması mümkün deyildir. Ona görə də, ilk növbədə,
tədrisində və şagirdlərin nailiyyətlərində problemlər
olan fənlərin seçilməsi məsləhət bilinir. Nəzərə almaq
lazımdır ki, nəticələr pedaqoji şurada müzakirə edilməli
və yekundan asılı olaraq mütləq qaydada müvafiq fənn
müəllimlərinin fəaliyyətinə qiymət verilməlidir.
Konkret fənlərin tədrisi vəziyyətinin öyrənilməsi
ilə yanaşı, bu və ya digər sinifdə həftə ərzində keçilən
bütün fənlərin müvafiq komissiya tərəfindən müşahidə
olunması formasından da istifadə etmək mümkündür. Bunun
üstünlüyü ondan ibarətdir ki, həmin prosesdə tədris
olunan fənlər üzrə sinfin və bu fənləri aparan
müəllimlərin səviyyəsi barədə ümumi rəyə gəlmək olar.
* dərs ili ərzində seçmə yolla fənlər üzrə
aparılan böyük summativ qiymətləndirmələrin, habelə IX
və XI sinif şagirdlərinin buraxılış imtahanlarının
nəticələrinin təhlili, müzakirəsi və inkişafyönlü
tədbirlərin müəyyənləşdirilib zəruri təkliflərin
hazırlanması;
* fənlər üzrə təlimdə geriliyi olan şagirdlər,
xüsusilə buraxılış sinif şagirdləri üçün dərs ili
ərzində əlavə məşğələlər sisteminin yaradılması və s.
İstedadı ilə fərqlənən şagirdlərlə işin təşkili
İstər ayrı-ayrı təhsil sahələri (texniki, təbiət,
humanitar fənlər), eləcə də incəsənət, idman, texniki
yaradıcılıq sahəsində istedad və qabiliyyəti ilə seçilən
şagirdlərin vaxtında aşkara çıxarılması, onların mövcud
istedad potensialının inkişaf etdirilməsi üçün lazımi
şəraitin yaradılması ümumi təhsil sahəsində ən vacib,
prioritet vəzifələrdən hesab olunur. Həmin məsələ hər
bir məktəbin fəaliyyətinin ana xəttini təşkil etməli,
məktəbin Fəaliyyət planı hazırlanarkən bu istiqamətdə
xüsusi tədbirlər nəzərdə tutulmalıdır. Bu tədbirlər
sırasına məktəbdaxili kiçik olimpiadaların, müxtəlif
formatda bilik yarışlarının, intellektual oyunların,
müsabiqələrin, layihələrin, ədəbi-bədii gecələrin,
ayrı-ayrı mövzularda şagird təqdimatlarının təşkilini
daxil etmək olar. Fənn müəllimlərinin rəhbərliyi ilə
xüsusi istedada malik şagirdlərin sadə tədqiqat işlərinə
cəlb edilməsi, onların nəticələri ilə bağlı konfrans və
seminarların keçirilməsi də istedadlı şagirdlərin aşkara
çıxarılmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Həmçinin
xüsusi istedad və qabiliyyət nümayiş etdirən şagirdlərin
rəğbətləndirilməsi və stimullaşdırılması vacib amil kimi
diqqət mərkəzində saxlanmalıdır. Yaxşı olar ki, bu
tədbirlər arasında məktəb üzrə istedadlı şagirdlərdən
ibarət “Məlumat bankı” yaradılması da nəzərdə tutulsun
və ilbəil zənginləşdirilsin.
Metodiki təminat sahəsində görülən işlər
Etiraf etmək lazımdır ki, metodiki xidmət və
metodiki təminat məktəblərimizdə “zəif bənd”lərdən
biridir. Məktəb daxilində bu prosesin təşkilatçı və
nizamlayıcı funksiyasını yerinə yetirməli olan fənn
metodbirləşmələri, demək olar ki, formal xarakterə
malikdir və əksər hallarda rəhbərliyin diqqətindən
kənarda qalır. Halbuki normal iş mühiti yaradılan
məktəblərdə onlar böyük qüvvəyə çevrilə bilərlər.
Bir qayda olaraq, fənn metodbirləşmələrinin
fəaliyyətinə rəhbərlik və nəzarət məktəbdə aparılan
vəzifə bölgüsünə görə, direktorun təlim-tərbiyə işləri
üzrə müavininə həvalə edilir. İndiyədək davam edən
ənənədən fərqli olaraq, müəyyən format dəyişikliyi
aparılmaqla onu məktəb üzrə metodik şuranın sədri də
elan etmək mümkündür. Metodbirləşmələr isə həmin şuranın
bölmələri hesab oluna bilər. Belə olan halda, hesab
edirik ki, vahid bir daxili struktur yaradılmaqla məsul
vəzifəli şəxslə metodbirləşmə sədrləri arasında işgüzar
əlaqələr daha da möhkəmlənər, məsuliyyət hissi, nəzarət
və hesabatlılıq funksiyası güclənər, nəticədə işin
səmərəliliyi xeyli yaxşılaşar.
Fəaliyyət planında metodik şura sədrinin görəcəyi
təşkilati tədbirlər qeyd olunmaqla metodbirləşmələr
üçün, əsasən, aşağıdakı iş istiqamətləri tövsiyə edilə
bilər:
- fənn müəllimləri arasında dərs bölgüsünün
müəyyənləşdirilməsi ilə bağlı təkliflərin hazırlanıb
təqdim olunması;
- fənn üzrə şagirdlərin təlim nəticələrinin
müzakirəsi və əməli təkliflərin irəli sürülməsi;
- istedadlı şagirdlərlə işin təşkilinə həsr
olunmuş müzakirələrin aparılması və irəli sürülən
mülahizələrin ümumiləşdirilib təqdim olunması;
- fənlə bağlı qabaqcıl təcrübə nümunələrinin
tətbiqi sahəsində tədbirlərin görülməsi;
- fənnin tədrisi metodikasının təkmilləşdirilməsi
istiqamətində seminar və “dəyirmi masa”ların təşkili;
- pedaqoji mətbuatda fənnin tədrisi ilə əlaqədar
dərc edilmiş materiallarla müəllimlərin tanış edilməsi,
həmin yazıların müzakirəsi, təkliflərin bildirilməsi;
- müəllimlərin nümunə və ustad dərslərinin,
aktual mövzularda təqdimatlarının təşkili;
- məzmun standartlarına, tədris proqramlarına və
dərsliklərə münasibəti əks etdirən təkliflərin
hazırlanıb təqdim olunması;
- dərs ili ərzində görülən işlər barədə
hesabatların hazırlanması;
- fənnin tədrisi, şagirdlərin təlim nailiyyətləri
ilə əlaqədar problem məsələlərin müzakirəsi üçün
pedaqoji şuraya təqdimatların hazırlanması və s.
Diqqətçəkən məsələlərdən biri kimi, həmçinin
nəzərə alınmalıdır ki, məktəb kitabxanaçısının, uşaq
birliyi rəhbərinin, sinif rəhbərlərinin, məktəb
psixoloqunun iş sahəsinə, vəzifə funksiyalarına aid
tədbirlər planlaşdırılarkən onların əlaqələndirilməsi,
dövlət təhsil standartlarında təsbit edilmiş tələblərin
icrasına istiqamətləndirilməsi təmin olunmalıdır. Belə
ki, bu gün zəruri biliklər verilməklə şagirdlərdə
təşkilatçılıq, birgəfəaliyyət, ünsiyyət, əməkdaşlıq,
liderlik, müstəqillik bacarıqlarının, milli iftixar
hissinin, bədii-estetik yetkinliyin, diskussiya,
tolerantlıq, tapşırılmış işə məsuliyyət, mütaliə
mədəniyyətinin formalaşdırılması, onların milli-mənəvi
dəyərlər, fəal həyat mövqeyi, vətənpərvərlik ruhunda
tərbiyəsi ən prioritet vəzifə hesab olunur ki, bu da
müasir dövrdə şəxsiyyətyönümlü təhsili şərtləndirən
başlıca amillərdir.
Şübhəsiz ki, bir yazının imkanları daxilində
məktəb işinin planlaşdırılmasının bütün aspektlərini
əhatə etmək mümkün deyildir. Ona görə də həmkarlarımızın
bu vacib məsələ ilə bağlı pedaqoji mətbuatda çıxış
etmələri, təkliflər irəli sürməsi məqsədəuyğun olardı.
Reallıq isə bundan ibarətdir ki, yalnız səmərəli və
düşünülmüş, inkişafa yönəlmiş planlaşdırma aparılan
məktəblərdə dövrün tələbləri ilə səsləşən uğurlu
göstəricilər əldə edilə bilər. |
