Kiyevdə beynəlxalq treninq

24-28 mart 2008-ci il tarixlərdə Ukraynanın Kiyev şəhərində "Təhsil islahatları: qlobal məsələlərin regional həlli" mövzusunda beynəlxalq treninq keçirilmişdir.

Dünya Bankı, UNİCEF və Ukrayna Təhsil və Elm Nazirliyinin birgə təşkil etdiyi treninqdə Avropa və Mərkəzi Asiya ölkələrinin nümayəndələri, o cümlədən Azərbaycandan Təhsil Nazirliyinin Strateji təhlil, planlaşdırma və kadrların idarəolunması şöbəsinin müdiri F.Qədirov, həmin şöbənin ararıcı məsləhətçisi Z.Kəlbəliyev, Texniki peşə təhsili şöbəsinin müdiri N.Məmmədov, İqtisadiyyat şöbəsinin Mühasibat uçotu və hesabat sektorunun ararıcı məsləhətçisi V.Əsgərov, Təhsil Sektorunun İnkişafı Layihəsinin Əlaqələndirmə Qrupunun rəhbəri E.Rüstəmov, Dünya Bankının təhsil üzrə nümayəndəsi T.Mustafayev və UNİCEF-in proqram rəhbəri G.Hüseynova iştirak etmişlər.

Treninqin keçirilməsində əsas məqsəd keçmiş postsovet və Şərqi Avropa ölkələrində Dünya Bankının dəstəyi ilə həyata keçirilən islahatların nəticələrinə dair müzakirələrin aparılması, təhsil siyasətinin formalaşdırılması mexanizmlərinin araşdırılması, iştirakçı ölkələrin təhsil sahəsindəki təcrübələrinin öyrənilməsi və bu istiqamətdə inkişaf perspektivlərinin müəyyənləşdirilməsi olmuşdur.

Qloballaşmanın geniş vüsət aldığı XXI əsrdə ölkələrin inkişaf potensialı, rəqabətədavamlılığı bir sıra amillərdən asılıdır. Onların sırasına, ilk növbədə, kadr potensialının formalaşdırılması, innovativ texnologiyaya, həmçinin müasir və effektli informasiya infrastrukturuna malik təhsil sisteminin yaradılması vacib amillər kimi özünü büruzə verir.

Bazar iqtisadiyyatının tələblərinə cavab vermək və rəqabətədavamlılığı təmin etmək məqsədilə Avropa və Mərkəzi Asiya (AMA) ölkələri özlərinin təhsil sistemlərində ciddi islahatlar aparır. Son 15 ildə bu sahədə əhəmiyyətli nailiyyətlər əldə olunmuşdur. Dünya Bankının yaxından dəstəyi ilə AMA ölkələrində aparılan islahatların ilk mərhələsində müsbət təcrübə torlanmışdır ki, həmin təcrübədən bəhrələnmək öz növbəsində çox əhəmiyyətlidir.

Treninqin açılışında Ukrayna Pedaqoji Elmlər Akademiyasının prezidenti Vasiliy Kremen, Dünya Bankının vitse-prezidenti Şiqeu Katsu təhsil sahəsində beynəlxalq əməkdaşlığın əhəmiyyətindən, son illərdə dünyada aparılan təhsil islahatlarının əsas istiqamətlərindən və əldə olunmuş nailiyyətlərdən, təhsil siyasəti və dünyada gedən tendensiyalardan bəhs etmişlər.

Qeyd etmək lazımdır ki, treninq interaktiv formada keçirilmiş və hər sessiyada qrup və ya fərdi tapşırıqlar verilərək nəticələri qiymətləndirilmişdir.

Treninqin ilk sessiyasında iştirakçı ölkələrin nümayəndə heyətinin hər bir üzvünün təqdimatları dinlənilmiş və həmin təqdimatlar gizli səsvermə yolu ilə qiymətləndirilmişdir. Səsvermənin nəticələrinə əsasən bu sətirlərin müəllifi 12 ölkədən olan 100 iştirakçı arasında 1-ci yerə layiq görülmüş və mükafatlandırılmışdır.

Dünya Bankının idarəetmə məsələləri üzrə beynəlxalq məsləhətçisi Elizar Orbakın "İslahatların idarə olunmasında təhsil nazirliklərinin potensialının inkişafı", "İnformasiya qərar qəbul edilmənin əsas aləti kimi" mövzularında məruzələri iştirakçılar tərəfindən çox maraqla qarşılandı.

Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanda təhsili idarəetmə sistemində aparılan islahatlar prosesinə Elizar Orbak kimi beynəlxalq ekspertin cəlb olunması faydalı olardı.

Treninqin proqramına uyğun olaraq ayrı-ayrı sessiyalarda AMA ölkələrində təhsil islahatlarının əhatə etdiyi sahələr üzrə təqdimatlar edilirdi, həmin təqdimatlarda da islahatların obyekti Azərbaycanda olduğu kimi, daha çox ümumi orta təhsil olurdu. Burada resurs planlaşdırılmasından nəticə planlaşdırılmasına keçid, məktəbdaxili, milli və beynəlxalq qiymətləndirmə, əks-mərkəzləşdirmə, təhsilin maliyyələşdirilməsi və şagirdbaşına maliyyələşdirmə, müəllim hazırlığı və ixtisasartırma məsələləri ilə əlaqədar ayrı-ayrı ölkələrin təcrübələrinə əsaslanan təqdimatlar keçirilmiş, beynəlxalq ekspertlərin məruzələri dinlənilmişdir.

Təqdimatlardan aydın olmuşdur ki, region ölkələrinin əksəriyyətində, o cümlədən Azərbaycanda (pilot layihəsi olaraq) şagirdbaşına maliyyələşdirmə sistemi tətbiq edilməyə başlanılmışdır. Ukraynada şagirdbaşına maliyyələşdirmə sistemi ilə yanaşı, həmçinin rasionallaşdırma planı da həyata keçirilməkdədir. Rasionallaşdırma planı nəticəsində məktəblərin statistik göstəriciləri təhlil edilmiş və bağlanacaq, birləşdiriləcək, statusu dəyişdiriləcək məktəblərin siyahısı müəyyənləşdirilmişdir. Eyni zamanda bağlanacaq və yaxud da statusu dəyişdiriləcək məktəblərin şagirdlərinin təhsilinin digər məktəblərdə davam etdirməsi üçün dövlət tərəfindən bu məktəblərin avtobusla təmin edilməsi proqramı həyata keçirilir.

Təqdimatlardan aydın olmuşdur ki, Azərbaycandan başqa bütün iştirakçı ölkələr 12 illik ümumi orta təhsilə keçmiş və bunu təhsil islahatının uğuru kimi qiymətləndirirlər. ümumilikdə dünyada 12 illik təhsil formalaşmaqdadır. Azərbaycanda da ümumi orta təhsilin strukturunun beynəlxalq təcrübəyə uyğunlaşdırılması getdikcə daha çox aktuallaşır.

Təhsildə əks-mərkəzləşdirmə mövzusu üzrə təqdimatda bir sıra səlahiyyətlərin yerli orqanlara və məktəblərə verilməsi istiqamətində müxtəlif ölkələrin təcrübəsi müqayisəli şəkildə təqdim edildi. Əks-mərkəzləşdirmə siyasətinin aparılmasında əsas məqsəd təhsil xidmətləri sahəsində monopoliyanın aradan qaldırılması, təhsil sisteminin şəffaflığının və çevikliyinin təmin edilməsidir. Bir sıra ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, səlahiyyətlərin əks-mərkəzləşdirilməsi məktəblərin daha səmərəli fəaliyyət göstərməsinə, təhsil resurslarının artmasına, qərarvermə prosesinin daha çevik və bürokratik maneələrdən daha az asılı olmasına gətirib çıxarır. Bununla yanaşı, keçmiş postsovet və bəzi  Şərqi Avropa ölkələrində bu siyasətin aparılmasında bir sıra çətinliklər meydana çıxmışdır. Məsələn, Ermənistan, Gürcüstan, Ukrayna və  Polşada bir sıra səlahiyyətlərin yerlərə və məktəblərə verilməsi əks effektlər də yaratmışdır. Belə ki, yerlər bu səlahiyyətləri qəbul etmək üçün tam hazır olmadığından bir sıra problemlər yaranmış və həmin ölkələrdə bəzi səlahiyyətlərin yenidən mərkəzləşdirilməsi baş vermişdir.

Həmin ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, əks-mərkəzləşdirmənin həyata keçirilməsi üçün institusional yanaşma tələb olunur, yəni yerlərin bu səlahiyyətlərdən səmərəli istifadə etməsi imkanları əvvəlcədən öyrənilməli və bu proses tədricən həyata keçirilməlidir.

Dünya Bankının İnsan potensialının inkişafı üzrə şöbəsinin rəhbəri Bruno Laportun təqdimatı "Bilik iqtisadiyyatı: qloballaşma və rəqabət mühitində təhsil" mövzusuna həsr edilmişdi. Müəyyən edilmişdir ki, Avropa ölkələrində yaşlanma prosesi sürətlə baş verdiyi halda, inkişaf etməkdə olan və xüsusilə də Asiya ölkələrində işçi qüvvəsinin sayı artmaqdadır. Belə olduğu təqdirdə bir sıra ölkələrə böyük işçi qüvvəsi axını baş verir, digər ölkələrdə isə əlavə işçi qüvvəsi formalaşaraq ölkə iqtisadiyyatının inkişafına mane olur. Ona görə belə ölkələrin iqtisadiyyatının çevik olması və qloballaşma dövründə əmək bazarının tələbatına uyğun kadr hazırlığının mexanizminin yaradılması zərurəti meydana çıxır. Məhz bu səbəbdən ixtisaslı kadrların hazırlanmasında innovasiya texnologiyalarından geniş istifadə edilməsi, yeni biliklər haqqında məlumat əldə etmək imkanlarının genişlənməsi, dövlət, biznes və vətəndaşlar arasında səmərəli əlaqələrin yaradılması müasir bilik iqtisadiyyatının əsaslarını təşkil edir.

çexiyalı beynəlxalq ekspert Yaroslav Kalousun təqdimatında bilik əsasında formalaşan iqtisadiyyat və onun formalaşdırılması yolları öz əksini tapmışdır. Təqdimatda göstərilir ki, müasir dövrdə iqtisadi artımın 50-80%-ni bilik təşkil edir. Lakin iqtisadiyyata biliyin təsir qüvvəsini artırmaq üçün yalnız elmi innovasiyalar deyil, həmçinin sosial və təşkilati innovasiyaların da inkişaf etdirilməsinin mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyi qeyd olunur.

Yaroslav Kalousun fikrinə əsasən hər bir ölkə islahat prosesində bir sıra oxşar problemlərlə üzləşir. Bu qeyri-stabil siyasi vəziyyət, digər sektorlarda islahatların aparılma tempinin aşağı olması, proses iştirakçıları arasında konsensusun əldə edilə bilməməsi və resurs çatışmazlığı (xüsusən də maliyyə resurslarının) ilə müşayiət olunur. Bir sıra ölkələrin təqdimatlarında bu fikir öz təsdiqini tapırdı. Məsələn, Qırğızıstan, Tacikistan, Moldova kimi ölkələrdə maliyyə resurslarının çatışmazlığı, Ermənistanda qeyri-stabil siyasi vəziyyət (belə ki, son 6-7 il ərzində bir neçə dəfə təhsil və digər sahə nazirlərinin dəyişilməsi) islahatların aparılmasına mane olan amil kimi özünü büruzə verir.

Treninqdə çıxış edən beynəlxalq ekspertlər Azərbaycan, Gürcüstan, Ukrayna, Polşada təhsil islahatları gedişində daha böyük irəliləyişlərin əldə edildiyini vurğulamışlar. Xüsusilə Azərbaycanda stabil siyasi və iqtisadi vəziyyətin olması, mərkəzi idarəetmə orqanı rəhbərlərinin daha uzun müddət liderlik səviyyəsində qalması, ölkənin iqtisadi inkişafı nəticəsində təhsilə böyük həcmdə maliyyə qoyuluşu qeyd edilmişdir.

Dünya Bankının təhsil məsələləri üzrə baş mütəxəssisi Xuan Manuel Morenonun tədqiqatlarına əsasən XXI əsrdə əsas kompetensiyalar peşəkar-texniki, sahibkarlıq, sosial (ünsiyyət qurmaq, qrup şəklində işləmək, stimullaşdırma və liderlik), kommunikativ (oxumaq, yazmaq, informasiya toplamaq, təhlil etmək və işləmək, kompüterdən istifadə, xarici dillərdə danışmaq), etik-davranış, koqnitiv bacarıqlar kimi müəyyənləşdirilməlidir. Məhz bu kompetensiyalara yiyələndikdə əmək bazarının tələblərindən asılı olmayaraq hər hansı bir vətəndaş qloballaşan cəmiyyətdə öz bilik və bacarıqlarına müvafiq olaraq gəlir əldə etmək və bununla da inkişaf etmək imkanına malik olacaqdır. Qeyd edilmişdir ki, Azərbaycanda kurrikulum islahatı prosesində yeni kurrikulumda məhz bu bacarıqların formalaşdırılması nəzərdə tutulmuşdur.

Polşadan beynəlxalq məsləhətçi Voyçex Marçlevskinin təqdimatında məktəbdaxili imtahanların Təhsil Nazirliyi tərəfindən yaradılmış Mərkəzi İmtahan Komissiyası tərəfindən aparılması, imtahanların aşağıdakı dövrləri əhatə etməsi öz əksini tapmışdı:

-6 illik ibtidai təhsili bitirdikdən sonra kompetensiya testi;

-Gimnaziya məzunları üçün imtahan;

-Kamal imtahanı.

Treninqin son günü iştirakçı ölkələrin təhsil sistemində aparılacaq islahatlarla bağlı qısa müddətdə hazırlanmış milli layihələrin təqdimatı olmuşdur. Birinci olaraq Azərbaycan nümayəndə heyəti "Müəllimlərin ixtisasartırma sisteminin islahatı" mövzusunda təqdimat etmişdir.

Nazirliyin Strateji təhlil, planlaşdırma və kadrların idarəolunması şöbəsinin müdiri F.Qədirov təqdimatda Azərbaycan və təhsil sistemi haqqında, həyata keçirilən islahatlar və əldə edilmiş nailiyyətlər barədə qısa məlumat verdikdən sonra müəllimlərin ixtisasartırma sahəsində yeni strategiyanı iştirakçıların diqqətinə çatdırmışdır.

çox böyük maraq doğuran təqdimatdan sonra iştirakçıların sualları cavablandırılmışdır. İslahatların aparılması sahəsində Azərbaycan təcrübəsi bir sıra ölkələr üçün nümunəvi model hesab edilmişdir. Belə ki, məktəblərin infrastrukturunun təkmilləşdirilməsi, dərslik siyasəti, məktəblərin kompüterləşdirilməsi və elektron resurslarla təmin edilməsi, ucqar kənd məktəblərinin pedaqoji kadrlarla təmin edilməsi sahəsində respublikamızın əldə etdiyi nəticələr həm Dünya Bankının mütəxəssisləri, həmçinin digər beynəlxalq təşkilatların nümayəndələrinin çıxışlarında xüsusi vurğulanmışdır.

Azərbaycan nümayəndə heyətinin təqdim etdiyi layihədə ixtisasartırma sistemində aparılacaq islahatlardan gözlənilən nəticələr belə müəyyənləşdirilmişdir: modul-kredit sisteminə əsaslanan yeni kurrikulum hazırlanacaq; professor-müəllim heyətinin bacarıqları artırılacaq; müəllimlərin ixtisasartırma prosesinə alternativ ixtisasartırma xidməti qurumları da cəlb ediləcək; ixtisasartırma xidmətindən istifadə edilməsinin nəticəsinə əsasən stimullaşdırma həyata keçiriləcək.

İxtisasartırma üzrə təsdiq edilmiş yeni kurrikulum, müəyyən sayda treninqdən keçmiş professor-müəllim heyəti, alternativ ixtisasartırma xidməti qurumları, ixtisasartırma üzrə proqramların akkreditasiyasını həyata keçirən mərkəz, ixtisasartırma kursunun müəllimlərin əməkhaqqına təsirini təmin edə bilən normativ-hüquqi baza təqdim edilən strategiyanın əsas indikatorları kimi müəyyənləşdirilmişdir.

Qeyd etmək olar ki, Azərbaycan nümayəndə heyətinin hazırladığı milli layihə beynəlxalq məsləhətçilər və treninqin təşkilatçıları tərəfindən  bu layihənin hazırlanmasına verilən bütün tələblərə, o cümlədən layihənin təqdim olunması üçün ayrılan zaman tələbinə tam cavab vermiş, münsiflər heyəti tərəfindən yüksək qiymətini almışdır.

ümumiyyətlə, treninqin keçirilməsi zamanı gündəlik verilən tapşırıqların icrasında Azərbaycan nümayəndə heyətinin üzvləri yüksək fəallıq nümayiş etdirmiş, aparılan müzakirə və diskussiyalarda iştirak etmişdir.

Treninq nəticəsi olaraq iştirakçılar təhsil siyasətinin formalaşdırılmasında beynəlxalq təcrübənin öyrənilməsi; təhsil prosesinin bütün iştirakçılarının fikir və təkliflərinin nəzərə alınması, onlar arasında konsensusun əldə edilməsi; təhsil siyasətinin ilkin, aralıq və yekun monitorinqi mexanizminin yaradılması; müvafiq dövlət və qeyri-dövlət qurumlarının təhsil siyasəti strategiyasının hazırlanmasına cəlb edilməsi; təhsil siyasətinin formalaşdırılmasında indikatorların düzgün müəyyənləşdirilməsi; icra, hesabatvermə və qiymətləndirmə mexanizminin aydın şəkildə təsvir edilməsi; təhsil siyasətinin formalaşdırılmasında insan və maliyyə resurslarının düzgün qiymətləndirilməsi sahələrində bacarıqlar əldə etmişlər.

Kiyev şəhərində keçirilmiş treninqin materiallarının təhlili əsasında Azərbaycanda təhsil sahəsində aparılan islahatların beynəlxalq təcrübəyə inteqrasiya olunması baxımından əhəmiyyət kəsb edə biləcək aşağıdakı strateji istiqamətlərin nəzərə alınmasını təklif edirik:

1. Təhsil siyasətinin və uzunmüddətli inkişaf strategiyasının işlənməsi sahəsində dünya təcrübəsində, o cümlədən treninqdə tətbiq edilən metodlardan istifadə edilməsi.

2. Əks-mərkəzləşdirmə sahəsində müsbət meyillərin və iştirakçı ölkələrdə müşahidə olunmuş risklərin nəzərə alınması.

3. ümumi orta təhsilin strukturunun təkmilləşdirilməsi istiqamətində dünya ölkələrində 12 illik təhsilin mövcudluğu nəzərə alaraq Azərbaycanda da strukturun buna uyğunlaşdırılması.

4. Son illərdə əksər ölkələrdə təhsilin maliyyələşdirilməsi sahəsində yeni mexanizmlərin tətbiqini nəzərə alaraq, Azərbaycanda müstəqil və adambaşına maliyyələşmə təcrübəsinin genişləndirilməsi və mərhələlərlə bütün təhsil müəssisələrini əhatə etməsi.

5. Şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi üzrə yeni sistem çərçivəsində mərkəzləşdirilmiş buraxılış imtahanları mexanizminin təkmilləşdirilməsi və bütün məktəblərdə tətbiqi istiqamətində dünya təcrübəsinin nəzərə alınması.

6. ölkəni təmsil edən şagirdlərin təlim göstəriciləri əsasında təhsilin vəziyyəti barədə təsəvvür əldə etmək, müvafiq məlumatları təhlil etməklə rroblemləri aşkara çıxarmaq, onların həlli yollarını müəyyənləşdirmək, perspektiv inkişaf istiqamətlərini  proqnozlaşdırmaq və vəziyyəti digər ölkələrlə müqayisə etmək məqsədilə 2006-cı ildə keçirilmiş beynəlxalq qiymətləndirmənin (PİSA) nəticələrinin təhlil edilməsi və geniş müzakirəsi.

7. İnkişaf etmiş ölkələrdə xarici dil bacarıqlarının əsas kompetensiya olduğunu nəzərə alaraq, Azərbaycanda aparıcı xarici dillər olan ingilis, fransız və alman dillərinin tədrisi metodikasının əsaslı şəkildə dəyişdirilməsi, bu zaman praktik bacarıqlara üstünlük verilməsi.

8. Keyfiyyətin təmin edilməsi və islahatların aparılması prosesində müəllimin həlledici rolunu nəzərə alaraq onların peşəkarlıq səviyyəsinin artırılmasına yönəlmiş yeni, indikindən köklü şəkildə fərqlənən və modul-kredit sisteminə əsaslanan ixtisasartırma sisteminə keçilməsi.

Fərzəli QƏDİROV,

Təhsil Nazirliyinin

şöbə müdiri