Uşaqlığı fermada keçib, evlərində elektrik olmayıb, eyni vaxtda bir neçə iş görməli olub, oyuncaqlar düzəldib, sonradan pazllarla məşğul olub. Bu oyuncaqlarla elmə yol açıb. 2016-cı ildə isə molekulyar maşınların dizaynı və sintezinə görə kimya üzrə Nobel mükafatına layiq görülüb.

Söhbət amerikalı alim J. Fraser Stoddartdan gedir. Alim 2016-cı il dekabrın 6-da yüksək elmi mükafatını almaq üçün İsveçə gedib və oyuncaqlarını da özü ilə aparıb. Səfər çərçivəsində verdiyi müsahibədə isə öz elm yolu barədə diqqətəlayiq məqamlara aydınlıq gətirib.  

“Azərbaycan müəllimi” Nobel laureatının geniş müsahibəsinin gənclər üçün maraq doğuracağını nəzərə alaraq oxuculara təqdim edir. Müsahibənin stenoqramı:

Müxbir: Fraser Stoddart, Stokholmda Nobel həftəsinə xoş gəlmisiniz.

Fraser Stoddart: Təşəkkür edirəm.

– Bütün Nobel laureatlarından Nobel Muzeyinə təqdim etmək üçün bir artefakt gətirmələri xahiş olunur. Siz nə gətirmisiniz?

– Mən Şeffild Universitetində olarkən hazırladığım bəzi "oyuncaqlarımı" gətirmişəm. Bu modellər təxminən səksəninci illərin ortalarına aiddir və artıq köhnəlmə əlamətləri göstərir. Onların tarixi budur ki, onlar Şeffilddə Kimya fakültəsinin emalatxanasında hazırlanmışdı. Məncə, bu emalatxana İngiltərənin ən yaxşılarından biri idi və modelləri çox tez və asanlıqla hazırlaya bilirdilər.

– Bu nədir, göstərə bilərsiniz?

– Bu bir növ metal çubuqdur, hər iki ucuna maqnitlər yerləşdirilib. Mən indi bu, belə deyilən "dayanacaq"ları yerləşdirirəm. Bu qurğunu "ağırlıq" kimi təsvir edə bilərik. Bu iki dayaq isə tualet sistemlərindən götürülmüş hissələrdir. Bu da üzən top qabıdır. Düşünürəm ki, emalatxanadakı insanların bu prinsipdən istifadə etmələri olduqca yaradıcı idi. İndi isə əgər bu halqanı götürsəm və yaşıl hissənin ətrafına taxsam, artıq bizdə rotaksan adlı bir molekul yaranır.

– Necə adlandırdınız bunu?

– Rotaksan. Adı latınca "rota" (təkər) və "axis" (ox) sözlərindən gəlir. Yəni, bu, təkər və oxa bənzər bir molekuldur.

– Demək, bu kimyadır?

– Bəli, bu kimyadır.

– Hazırda siz bunu inşa edirsiniz?

– Bəli, bu, mexaniki rabitə deyilən anlayışın bir ifadəsidir. Mavi hissə kimyəvi və ya kovalent bağlarla çubuq hissəyə birləşdirilməyib. Beləliklə, bu, artıq başqa bir molekulyar dünyadır. Əvvəlcə çubuq (ağırlıq) molekulu vardı, sonra mavi halqa molekulu, indi isə onları birləşdirərək yeni bir molekul yaratmışıq.

– Niyə bu cür halqa və çubuq formalı molekul yaratmaq istəyirsiniz?

– Bu struktur bizə molekulyar açar (switch) yaratmaq imkanı verir. Çubuq hissəsində iki tanıma sahəsi olur, biz onlara "stansiya" deyirik. Halqa bir anda yalnız bir stansiyada yerləşir. Məsələn, yaşıl hissə tetratiyafulvalen adlı komponentlə əlaqələndirilir və halqa bu hissədə daha çox qalır. Bu səbəbdən biz bu qurğunu "degenerasiya olunmamış rotaksan" və ya "molekulyar açar" adlandırırıq. Bu, molekulyar maşının ilkin formasıdır. Əslində hələ maşın deyil, sadəcə bir açardır. Biz yaşıl komponentlə qarşılıqlı əlaqə yaradaraq elektronları ondan çıxara bilərik. Mavi halqada artıq dörd müsbət yük var və yaşıl hissədən iki elektron çıxarılarsa, bu yüklər bir-birini itələyəcək və halqa digər stansiyaya keçəcək. Elektronları geri qaytararaq vəziyyəti neytrallaşdırsaq, halqa əvvəlki yerinə qayıdacaq.

– Yəni, mavi halqanı çubuq üzərində idarə edə bilərsiniz?

– Bəli. Onu dəyişdirə bilərik.

– Və açar kimi işlədə bilərsiniz?

– Bəli. Və bu açarlardan çoxunu bir cihazda yerləşdirərək molekulyar təsadüfi giriş-çıxış yaddaşı yarada bilərsiniz.

– Yəni bu hərəkət və yaddaş yaradır, molekulyar maşınların əsasını qoyur?

– Bəli, amma bu, hələ molekulyar maşın deyil, molekulyar elektronikadır. Burada dəyişmə (switch) var. Molekulyar maşın yaratmaq üçün daha bir addım atmaq, yəni iş görmək lazımdır. Açar dəyişəndə iş görmür, sadəcə vəziyyətini dəyişir. Maşın isə iş yerinə yetirməlidir. 

– Başqa göstərmək istədiyiniz bir şey varmı?

– Bəli, bu, iki bir-birinə keçmiş halqadır. Bu bizim Jan Piyer Savajla (digər Nobel laureatı – red.) olduğumuz sahəyə ilk töhfəmiz olub. O, ilk iki kateanatı təsvir etmişdi. Onun sistemində metal şablon kimi iştirak edirdi. Biz isə metaldan imtina edərək yalnız orqanik komponentlər arasında tanıma prinsiplərindən istifadə etdik. 1989-cu ildə “Angewandte Chemie” jurnalında dərc olunan məqaləmiz bu sahəyə ilk böyük töhfəmiz idi. Amma etiraf etməliyəm ki, bu komponentlərin düzgün seçiminə on il vaxt sərf etmişdik.

– Demək, bu kəşfə çatmaq üçün sizə bir onillik lazım olub?

– Nə vaxt başladığımızı demək çətindir, amma mən deyərdim ki, 1981-ci ildə komponent axtarışına başladıq. Bu komponentlərə marağım isə üç il müddətində “Imperial Chemical Industries” (ICI) şirkətində çalışdığım dövrdə yaranmışdı. O dövrdə Paraquat və Diquat adlı herbisidlərlə tanış oldum. Bu maddələr illərlə yaşıl bitkiləri məhv etmək üçün istifadə olunub, məsələn, yol təmizləmək üçün. Onlar ABŞ-yə da ixrac edilirdi, məsələn, Idaho ştatında kartofun yığılmasından əvvəl bitkilərin məhv edilməsində istifadə olunurdu. Biz bu maddələrdən süni molekulyar açarların yaradılmasında istifadə etdik. Prinsiplər isə biologiyada olduğu kimidir – aromatik halqalar arasında qarşılıqlı təsirlər, hidrogen rabitələri və s. Amma əsas komponentlər ICI-də keçirdiyim dövrdən qaynaqlanır.

– Amma bir az keçmişə getsək, sizi elmə gətirən nə oldu? Bildiyimə görə, siz fermada böyümüsünüz?

– Bəli, mən Şotlandiyanın paytaxtı Edinburqdan on iki mil cənubda yerləşən bir fermada böyümüşəm. Bu, icarəyə götürülmüş bir ferma idi, yəni biz ona sahib deyildik, hər altı aydan bir icarə haqqı ödəyirdik. Atam ora 1942-ci ildə, mən doğulanda – altı aylıq olanda köçmüşdü. O, kənd təsərrüfatı üzrə təhsil almışdı, Qlazqoda kənd təsərrüfatı kollecinə getmişdi. Edinburq Universitetinin fermer təsərrüfatlarının meneceri vəzifəsini buraxaraq bu fermaya köçmüşdü. Valideynlərim daha müstəqil olmaq istəyiblər və bu səbəbdən “Edgelaw Farm” adlı fermaya köçüblər. Mən həyatımın ilk 25 ilini fermada keçirmişəm. 1959-cu ilə – on yeddi yaşım olana qədər fermada elektrik yox idi. Orada yaşamaq gündəlik həyat üçün çətin idi. Ferma qarışıq əkinçiliklə məşğul idi, orada bu bölgəyə uyğun demək olar ki, hər şey əkilirdi. İsveçdəki fermalarda nə əkilirdisə, bizdə də kartof, digər kök bitkiləri, yulaf, arpa, buğda becərilirdi. Süd verən inəklərimiz var idi, çoxlu sayda qoyunumuz vardı, anam toyuqlara baxırdı. Amma biz heç vaxt donuz saxlamamışıq, atam donuzlara nifrət edirdi. Yəni bu, çoxşaxəli, qarışıq bir təsərrüfat idi.

– Bu çox gözəl bir həyat tərzi kimi səslənir, amma çox ağır bir iş olduğunu da güman edirəm?

– Bu, həqiqətən də, çox ağır bir iş idi, amma mən buna “həyat universiteti” deyirəm. Oxuduğum universitetlər qədər əhəmiyyətli idi, çünki orada mühəndisliklə məşğul olmaq imkanım oldu. İlk motorlu avtomobillər və traktorlar o qədər sadə idi ki, onları tamamilə söküb yenidən yığmaq mümkün idi və buna ehtiyac da var idi, çünki onların silindrləri karbonla dolurdu və təmizlənməli idi. Bu mənə mühəndisliyin makroskopik səviyyədə, yəni böyük ölçüdə yaxşı bir girişini verdi.

– Siz 25 yaşınıza qədər təsərrüfatda fəal çalışırdınız?

– Bəli və sonra Kanadaya getdim. Oraya getdikdən təxminən 18 ay sonra valideynlərim təsərrüfatı tərk etməyə qərar verdilər. Mən həmin təsərrüfatın çox vacib, ayrılmaz bir hissəsi idim.

– Bəs sizi universitet təhsilinə gətirən nə oldu?

– Valideynlərim hər zaman təhsilə böyük önəm verirdilər. Yerli kənd məktəbində üç möhtəşəm il keçirdim, Morrison adlı əla bir müəllimim vardı. Bu elə bir məktəb idi ki, bütün uşaqlar bir yerdə oxuyurdular. Orada oxumağa başlayanda beş nəfər idik – dörd qız və mən Fraser. Azlıqda qaldığıma görə mən toxumağı da öyrəndim. Məktəbi tərk edəndə artıq 28 nəfər idik, bu, 1950-ci il idi. Sonra valideynlərim qərar verdilər ki, mən Edinburqda yerləşən Melville Kollecinə gedim. Orada həm ibtidai, həm də orta təhsilim dövründə möhtəşəm təhsil aldım. Geriyə baxanda o zaman bunun qədrini tam bilmirdim, amma indi anlayıram…

– Niyə bilmirdiniz? 

–Çünki müəllimlərim rahatlıqla universitetdə professor ola bilərdilər. Onlar çox savadlı və bacarıqlı pedaqoqlar idilər. Onlar yalnız sinifdə deyil, həm də sinifdən kənarda bizimlə işləyirdilər – bizi konsertlərə, yürüşlərə aparırdılar. İndi geriyə baxanda, bu, möhtəşəm idi. 1970-ci illərdə Stokholm yolunda Çikaqoya dönərkən bu məktəblərdən birinə qayıtdım.

– Kimya fənnini necə seçdiniz? Universitetin hansı mərhələsində buna qərar verdiniz?

– Hekayə çox klassikdir. Melville Kollecində iki əla kimya müəllimim vardı və bu fənn məni valeh etdi. Partlayışlar, qoxularla çox maraqlanmırdım, amma illər keçdikcə bu sahəyə olan marağım artdı. Mənə elə gəlirdi ki, bu sahədə nəsə faydalı bir iş edə bilərəm. Həm də burada yaradıcı olmaq imkanı var idi: sən işlədiyin maddələri özün yaradırsan, bir növ sənətçiyə çevrilirsən. Bu sahənin bir hissəsi olmaq məni getdikcə daha çox cəlb etdi. Tədqiqatla məşğul olmağa gəlincə, bu da təsərrüfatla bağlıdır. 1963-cü ildə Edinburqda üçüncü kursda oxuyurdum, analitik kimya dərsi keçirdik, 150 nəfərlik sinifdə. Müəllimimiz dedi: “Laboratoriyada o qədər sianid var ki, pipetkalarla Edinburqu məhv etmək olar”. Hamımız dəhşətə gəldik. Sonra dedi: “Bu kursu illər öncə hazırlamışam, indiyədək heç kim onu tamamlaya bilməyib”. Qısası, mən onu 7 həftəyə tamamladım. Necə? Çünki paralel olaraq üç təcrübə aparırdım, digərləri kimi bir-bir yox. Bu da təsərrüfatdan gələn bacarıq idi.

– Bu ideya hardan ağlınıza gəldi?

– Təsərrüfatdan. Baharda bir gün həm inəklər sağılır, həm qoyunlar bala verir, həm şum aparılır, həm toyuq hinləri təmizlənir... Yəni bir gündə bir neçə işi birdən görmək lazım olurdu. Mən bu düşüncə tərzini laboratoriyaya gətirdim.

– Bəs bu rotaksan molekulunu yaratmaq ideyası necə yarandı?

– Bu ideya ICI-də (Imperial Chemical Industries) işlədiyim zaman yarandı. Orada gördüm ki, bəzi molekullar bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqəyə girir, məsələn, bipiridinium sistemləri elektron baxımından kasaddır, bəzi aromatik halqalar isə zəngindir. Bu, 1987-ci ildə Nobel alan Jean-Marie Lehn, Donald Cram və Çarlz Pedersenin “süpra-molekulyar kimya” sahəsindəki işlərinə əsaslanırdı. Biz bu hissələri bir yerə gətirərək onların birləşməsini mümkün etdik. Əslində, bu rotaksanlar və katenanlar mənim Meccano oyuncaqlarına olan marağımla da bağlı idi. Həmçinin uşaqkən hədsiz sayda pazl düzəldirdim. Bu yaradıcılıq hissi məni kimyaya bağladı.

– Nəticəyə yaxınlaşdığınız an həyəcanlandınızmı?

– Bəli, lakin eyni zamanda məyus idim, çünki bu proses təxminən səkkiz il çəkdi (1981–1989).

– Heç tutduğunuz yoldan vaz keçməyi düşündünüzmü?

– Xeyr. Amma çox tənqidə məruz qaldım. Şagirdlərim daha çox tənqid olundu, çünki yaşlı alimlər tələbələri tənqid etməyi daha asan görürdülər. Əgər yaradıcı olmaq istəyirsinizsə, bu tənqidlərə dözməlisiniz.

– Nobel mükafatını almaq üçün elmi inam və özünəgüvəndən başqa daha nə lazımdır?

– Mən bunu üç sətirdə izah edirəm: At gücü qədər güc lazımdır. Bunu fermada əldə etdim. Fil dərisi qədər qalın dəriniz olmalıdır, yəni tənqidlərə dözməlisiniz. Və bir arı qədər işgüzar olmalısınız – çünki uğur heç bir sahədə asan gəlmir.

– Komandanızın da yaxşı olması önəmlidir, deyilmi?

– Birmənalı olaraq. Mənim “açıq qapı” siyasətim var, tələbələrimə hər zaman demişəm: “Sabaha qədər 39 yeni ideya düşünün, səhər 38-ni atacağıq, biri ilə davam edəcəyik”. Mənim komandam 30-35 nəfərlik olurdu və bu beyinlərin azad şəkildə çalışmasına imkan verirdim. Bu gün Nobel mükafatına gələn 40 nəfəri fərqli dövrlərdən seçmişəm, mənim əsl mirasım rotaksanlar deyil, bu insanlardır.

– Komandanızı qıcıqlandıran və güldürən məsələ, hər hansı bir vərdişiniz varmı?

– Bəli, bir və ya iki şey var. “Stoddart irsi” adlandırdıqları ifadələrim var, çoxlu idiomlardan istifadə edirəm və ingilis dili ana dili olmayanlar, məsələn, çinlilər onları çətinliklə başa düşə bilərlər: “O nə haqqında danışır?”.  Digər məsələ isə əlyazmaların 50 dəfə redaktə olunmasıdır. Mənim məşhur “qırmızı qələm”im var, hər kəs deyir: “Neçə dəfə qırmızı qələmlə rənglədiniz?”. Hətta bunu özümə qarşı da edirəm. Nobel ziyafətindəki çıxışım 100 variantda hazırlanmışdı və mən seçilmiş üç-dörd insana müraciət etdim ki, onlar çıxışımın mətnində qırmızı qələmlə düzəlişlərini etsinlər. Və bu proses nəticəsində, təxminən 10 gün ərzində, çıxışımın mətni xeyli yaxşılaşdı.

– Deməli, siz qırmızı qələmi sevirsiniz?

– Bəli, çünki daha yaxşı işləmək üçün tənqid və şərhlərə ehtiyacımız var. 

– Çox sağ olun müsahibəyə görə, Fraser Stoddart. Stokholmda qalan vaxtınızı yaxşı keçirməyinizi arzulayıram.