Mərkəzləşdirilmiş imtahan məktəbin, şagirdin və valideynin xeyrinədir

Hamıya yaxşı məlumdur ki, bir neçə il bundan əvvəl Xətai və İmişli rayonlarının orta məktəblərində başlanılmış mərkəzləşdirilmiş buraxılış test imtahanları təhsil nazirinin əmri ilə bu ildən Bakı, Sumqayıt, Gəncə və digər şəhərlərin ərazisində yerləşən və orta təhsil haqqında sənəd vermək hüququna malik bütün tədris ocaqlarının onbirinci sinif  şagirdlərinə şamil edilmişdir. Artıq bu istiqamətdə qızğın iş gedir. Birinci sınaq imtahanı keçirilmiş və nəticələr elan edilmişdir.

Orta təhsil pilləsində, xüsusən də yuxarı siniflərdə yaranmış problemlərin həlli istiqamətində bu tədbirin hansı əhəmiyyət kəsb etdiyinin sübutuna ehtiyac duyulmasa da, həm pedaqoji ictimaiyyət, həm də valideyn və şagirdlər arasında geniş müzakirə olunan bu vacib məsələyə mən də münasibət bildirməyi özümə borc sayıram.

İlk növbədə ondan başlayaq ki, obyektiv səbəblər üzündən orta təhsil pilləsində qarşılaşdığımız problemlərin həlli məsələsi hər bir məktəb işçisini, hər bir valideyni və təbii ki, müvafiq icra orqanı kimi Təhsil Nazirliyini narahat etməkdədir. Həm ali, həm də orta təhsil pillələrində çalışan bir şəxs kimi dünya təhsil sistemində baş verən proseslərlə tanışlığım, təhsil problemləri ilə bağlı  müxtəlif  beynəlxalq tədbirlərdə iştirakım onu söyləməyə imkan verir ki, Azərbaycan təhsil sistemi dünyanın ən qabaqcıl təhsil modelləri və texnologiyaları üçün açıq olmaqla, ümumbəşəri və milli dəyərləri özündə ehtiva etməyə çalışan canlı, dinamik bir mexanizm və institut təəssüratı yaradır. Mərkəzləşdirilmiş test imtahanı ideyası da yaranmış təhsil-tədris situasiyasından, beynəlxalq təcrübədən irəli gələn təşəbbüsdür.

İki il bundan əvvəl kütləvi repetitorluğun orta təhsilimiz üçün ağır bəla olması, bunun orta məktəblərimizin, müəllimlərimizin nüfuzuna xələl və inamsızlıq gətirməsi, geniş mənada sosial problemə çevrilməsi barədə "Azərbaycan müəllimi" qəzetində böyük bir məqalə ilə çıxış etmişdim. Problem həll olunmadığından yenə də öz fikirlərimizdə qalırıq. Ən böyük dərd ondadır ki, orta məktəblərin yuxarı sinif şagirdləri və onların valideynləri üçün psixoloji problemə, baryerə çevrilmiş, onlarda qorxu hissi oyadan repetitorluq yaxşı işləyən və işləmək istəyən məktəblərimizin səylərini heçə endirir. Yaxşı məktəblərimizin pedaqoji kollektivləri mənəvi sarsıntıya məruz qalırlar, axı bu və ya digər ali məktəbə daxil olan onbirinci sinif şagirdinin, 600-dən çox bal toplayan məzunun bütün müvəffəqiyyəti özlərini "bunker" müəllimləri adlandıran repetitorların ayağına yazılır. Məktəb valideyn məhəbbətindən və rəğbətindən kənar qalır, ictimai qınağa tuş gəlir. Əvəzində isə bir saat belə olsun sinif  otağına ayaq basmamış şəxslərin, yalançı müəllimlərin biznesi çiçəklənir, böyük sayda yeniyetmə gəncimiz rəsmi və qeyri-rəsmi qaydada "evdə məktəb" adıyla təlim-tərbiyə prosesindən, normal tədris mühitindən və rejimindən aralı düşür. Belə gəncləri sabahkı tələbə həyatında, hərbi xidmətdə hansı problemlər gözlədiyi barədə də düşünmək pis olmazdı.

Digər bir məsələ də ötən tədris ilindən Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyasının qruplar üzrə yeni fənlər əlavə etməsi ilə bağlı yaranan vəziyyətin gətirdiyi gərginliklə bağlıdır ki, bunu da şagirdlərimiz və onların valideynləri özünəməxsus şəkildə həll etməkdədirlər. Yəni bu addım da şagirdi və onun valideynini məktəbə yaxınlaşdırmaq əvəzinə, bir az da ondan aralı saldı: yeni repetitorlar, əlavə dərsburaxma halları və s. Biz hələ orta təhsil pilləsində qarşılaşdığımız problemlərin az bir qisminə işıq saldıq. övladım onbirinci sinifdə oxuduğundan həm valideyn, həm də təhsil işçisi kimi mərkəzləşdirilmiş imtahan ideyasının hansı zərurətdən doğduğunu və bu tədbirin nə üçün pedaqoji kollektivlər, geniş ictimaiyyət tərəfindən dəstəklənməsinə ehtiyac duyduğumu ayırd etməyə çalışdım. Bununla yanaşı, mərkəzləşdirilmiş buraxılış test imtahanının keçirilməsi ilə bağlı cari tədris ilində orta təhsil müəssisələrində yaranan canlanmaya münasibət bildirmək və imtahanın təşkili ilə bağlı bir sıra irad və təkliflər də irəli sürmək istərdim.

Mərkəzləşdirilmiş buraxılış test imtahanının keçirilmə mexanizmi indiki mərhələdə yaxşı düşünülmüşdür. Bu, davamlı və mərhələli bir proses olmaqla, orta məktəblərdə yuxarı sinif şagirdləri ilə işi tənzimləyir və fəallaşdırır, onların dərsə davamiyyətini (artıq çoxdan arzuladığımız motivasiyalı davamiyyətdən söz gedir) yaxşılaşdırır. öz bacarığını şagirddən əsirgəməyən fənn müəlliminin rolunu artırır.  Düzdür, söhbət bu missiyanı anlayan, vəzifə borcu kimi başa düşmək istəyən məktəb rəhbərindən və müəllimdən gedir. Vay halımıza ki, məktəb nizamnaməsinə uyğun olaraq üzərimizə düşən vəzifəni yenə də repetitorların üzərinə qoyaq, təşəbbüsü əldən verək. Fikrimizcə, bu işin təşəbbüskarları və təşkilatçıları da,  orta məktəblərimiz də, bəlkə çoxdan başlamalı olduğumuz gözəl bir işin icraçısı olduğumuzu və bizim professional fəaliyyətimizə dəyən zərbələrdən xilas olmağımız üçün şəraitin yarandığını çevik şəkildə anlamalı, bu ideyanın işlək mexanizmə çevrilməsi üçün hər addımlarında israrlı olmalıdırlar.

Mərkəzləşdirilmiş buraxılış test imtahanı üzrə orta qiymətin çıxarılması da bir sıra məktəb rəhbərləri və eləcə də valideynlər arasında narahatçılıq doğurur. Bizə elə gəlir ki, on və onbirinci siniflərin yekun qiymətlərinin nəzərə alınması və bunun qiymətin iyirmi beş faizini təşkil etməsi indiki mərhələdə məktəblərimizə göstərilən inam və ehtiramın təzahürüdür. Bəli, təlimata uyğun olaraq şagirdin illik qiyməti nəzərə alınmaqla yekun qiymətin mərkəzləşdirilmiş test imtahanı qiymətini aşmaması şərti qoyulsaydı, tam əminəm ki, bu cür qiymətləndirmə vəziyyətə azca da olsa, təsir etməyəcək, orta məktəbi ətalətdən çıxara bilməyəcəkdi. Fəaliyyətimizi canlandırıb geniş ictimaiyyət arasında orta təhsil müəssisələrimizə etimad və etibarı bərpa edə bilsək, yəqin ki, məktəb qiymətləri həm nazirlik, həm də Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyası tərəfindən adekvat şəkildə tanına bilər.

Təbii ki, bu genişmiqyaslı tədbir  nazirliyin müvafiq şöbələri, bu işə cəlb olunmuş mütəxəssislər və nəzarətçi müəllimlərin də qarşısına ciddi vəzifələr qoyur. Bir mütəxəssis və məktəb rəhbəri kimi, qiymətləndirmə şöbəsinin işə ciddi elmi-pedaqoji, metodiki əsaslarla yanaşmasının, məsələni çox geniş aspektdə görməyə cəhd etməsinin şahidiyəm. Açığını deyəcəyəm, Bakı Slavyan Universiteti kimi nüfuzlu və tanınmış dövlət ali məktəbinin nəzdində təsərrüfathesablı qurum statusunda fəaliyyət göstərən liseyimiz valideynlər və builki məzunlar qarşısında hansı məsuliyyət daşıdığını yaxşı anlayır. Keçən il 30 məzunumuzdan 25-i tələbə adını qazana bilmiş, 6-sı isə 600-dən çox bal toplamışdır. Bu il 60 məzunumuz olacaq. Onların ən azı keçənilki nəticəni təkrar edə bilməsi üçün mərkəzləşdirilmiş imtahanın liseyimizin yuxarı sinif şagirdləri arasında yaratdığı ab-havanın müsbət təsirinə ümidlərimiz böyükdür. 9 və 10-cu sinif şagirdləri arasında canlanma da nəzərdən qaçmır. Bu vəziyyət məni və müəllimlərimizi də bir vətəndaş və müəllim kimi fəal olmağa sövq edir. Ona görə də onbirincilərə çatdırılmış test bankları ilə yaxından tanış olub, sual, tapşırıq və məsələləri fənn metodbirləşmələrində müzakirə etmişik. İmtahana düşən fənlər üzrə dərslərin səmərəli qurulması və müxtəlif səviyyəli (daha doğrusu, müxtəlif qruplar üzrə hazırlaşan) şagirdlərlə fərdi işin təşkili, fakültativ məşğələlərin, seçmə fənlər üzrə dərslərin istisnasız olaraq mərkəzləşdirilmiş buraxılış test imtahanına hazırlığa yönəldilməsi məsələsini həll etmişik. Test banklarında və hətta birinci imtahanda müxtəlif fənlər üzrə təklif olunmuş qeyri-dəqiq suallarla bağlı təkliflərimizi şifahi və yazılı şəkildə qiymətləndirmə şöbəsinin əməkdaşlarına və elektron poçtuna çatdırmışıq. Təkliflərimiz diqqətdən kənar qalmayıb.

Bu işin daha səmərəli və dolğun şəkildə təşkili məqsədilə daha bir neçə məqamı vurğulamağa ehtiyac duyuram.

Birincisi, mərkəzləşdirilmiş test imtahanının builki dərs ilində daha geniş ərazini və şagird kontingentini əhatə etdiyini nəzərə alıb, məktəblilər və onların valideynləri arasında daha geniş izahat işləri təşkil olunmalı, telekanalların, tanınmış qəzetlərin, digər mətbuat vasitələrinin imkanlarından istifadə olunmalı, il ərzində keçiriləcək sınaq imtahanlarının nəticələrinin monitorinqi aparılmalı, Təhsil Nazirliyinin mətbu orqanlarında, o cümlədən ayrı-ayrı fənlər üzrə metodik məcmuələrdə mərkəzləşdirilmiş imtahan üçün təklif olunan test bankı və sınaq imtahanlarına düşən test variantları ciddi şərh olunmalıdır ki, əsas imtahanda problemlərlə üzləşməyək. Fikrimizcə, şəhər təhsil şöbələrinin metodkabinetləri də 11-ci siniflərdə dərs deyən müəllimlər və məktəblərin fənn metodbirləşmə sədrləri ilə bu yönümdə seminar-treninqlərə yer verməlidirlər.

İkincisi, mərkəzləşdirilmiş buraxılış test imtahanı üçün təklif olunan test bankı bundan sonra da hər bir 11-ci sinif şagirdinin üzünə açıq olmalıdır. Hər hansı bir fəndən müxtəlif siniflər, bölmələr, mövzular üzrə 1000-2000 sayda test tapşırığı təklif olunursa, bunun əvvəlcədən məktəbliyə məlum olmasının və onu istiqamətləndirməsinin nə ziyanı var?  Lakin test banklarının yaradılması mexanizminin təkmilləşdirilməsinə ehtiyac duyulur. Hər hansı fənn üzrə test bankının ən azı üç qabaqcıl orta təhsil müəssisəsinin və müvafiq universitetlərin uyğun kafedralarının rəyindən keçməsi məqsədəmüvafiqdir. Test bankları üzərində fasiləsiz işin təşkili, onların mövcud dərsliklərə və Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyasının abituriyentlərə təklif etdiyi test banklarına uyğunluğunu ayırd etmək məqsədilə cari tədris ilində Təhsil Problemləri İnstitutu nəzdində müvafiq şöbənin və ya bölmənin təşkili müsbət nəticələrə səbəb olardı. Belə olan halda şagird ayrı-ayrı fənlər üzrə test tapşırıqlarında səhvlərlə üzləşmiş olmaz, deyək ki, mərkəzləşdirilmiş imtahanda riyaziyyatdan verilən sualların çətinlik dərəcəsi ən azı 3 və 4-cü qrupların abituriyentləri üçün təklif olunan məsələ və misalların çətinlik dərəcəsini aşmaz.                      

üçüncüsü, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, mərkəzləşdirilmiş test imtahanı və ali məktəblərə qəbul imtahanında təklif olunan test proqramları  və banklarının eyniləşdirilməsi məsələsidir. Nə qədər ki, bizdə başqa ölkələrin təcrübəsində özünü doğruldan vahid imtahan məsələsi reallaşmayıb, bu işdə övladlarımızın yaşadığı psixoloji gərginliyi nəzərdən qaçırmamalıyıq. Məktəbin bir, məktəblininsə başqa imtahana hazırlaşdığı tədris situasiyasında (mərkəzləşdirilmiş imtahanın mahiyyətini hələ ki şagirdlərə tam çatdıra bilməmişik) hansı nəticədən danışmağa dəyər?

Daha bir məqam bu imtahanın təşkilinə cəlb olunmuş insanların işə münasibəti ilə bağlı üzə çıxır. Qiymətləndirməni aparan şöbədən tutmuş test tərtibçilərinə və imtahan nəzarətçilərinə, məktəb rəhbərlərinə, fənn müəllimlərinə, valideynlərə, mətbuat nümayəndələrinədək hər bir kəs bu yeniliyin məsuliyyətini, onun məzunlarımızın sonrakı həyat yolu üçün hansı rol oynayacağını yaxşı anlamalıdır. Başlıqda göstərdiyimiz fikri bir daha təkrar etmək istərdim: doğrudan da bu imtahanlar bizi qorxutmamalıdır, atılan bu addım Azərbaycan məktəblisinin, məktəbinin, valideynlərimizin xeyrinədir. Bunu nə qədər tez anlasaq, o qədər də çox orta məktəb məzunumuz orta təhsil haqqında sənədə - attestata layiq görülər.

Telman CƏFƏROV,

Bakı Slavyan Universiteti

Humanitar Liseyinin direktoru,

filologiya elmləri doktoru, professor