Xaricdə təhsil

Texniki peşə təhsili islahatlarında prioritet istiqamətlər:

Rumıniya və Bolqarıstan təcrübəsi

(Əvvəli qəzetin 24-cü sayında)

Orta təhsilin yuxarı pilləsi səviyyəsində texniki peşə təhsili və təlimi almaq üçün qəbula xüsusi tələblər ancaq ardıcıl təhsil dövrü seçildiyi halda tətbiq olunur. 2 və ya 3-cü dərəcə texniki peşə təhsili və təlimi proqramlarına daxil olmaq ancaq əvvəlki təhsil səviyyəsinin bitirilməsi haqqında şəhadətnamə olduğu halda mümkündür. Ali təhsil almaq üçün daxil olmaq bakalavr diplomunun olmasından və konkret universitet rəhbərliyinin qərarından asılıdır.

Şagirdlər təhsil dövrlərini və ya təlim proqramını mobilliyi təmin edən xüsusi metodologiyaya uyğun olaraq dəyişə bilərlər. Bu proses əvvəllər təhsil almağı təsdiq edən sənədlər və müvəffəqiyyəti əks etdirən qiymətlərin köçürülməsi sistemi əsasında aparılır.

Tədris müəssisələri səviyyəsində təşkil olunmuş peşəyönümü və məsləhət sistemi şagirdlərə hələ texniki peşə təhsili tədris müəssisələrinə daxil olanadək təlim dövrünün və proqramlarının seçimində kömək edir. Texniki peşə təhsili və təlimi sistemindəki bütün təlim proqramlarına peşəyönümü və məsləhət əsas tələblərdən biri kimi daxildir. Lakin xidmətin həcmi konsultantların çatışmaması ilə əlaqədar hələ məhduddur.

Rumıniyada 1990-2000-ci illərdə  texniki peşə təhsili və təlimi müəssisələrində şagird kontingenti azalmış, 2000-2005-ci illərdə isə artım müşahidə olunmuşdur. 2005-2006-cı tədris ilində yenidən orta təhsilin yuxarı pilləsində şagird kontingentinin ümumi sayının azalması müşahidə edilmişdir ki, bu da miqrasiyanın səviyyəsi ilə izah olunur. Son illər ümumi və texniki peşə təhsili sistemində təhsil alan şagirdlərin faiz nisbəti kifayət qədər stabil olub. 2000-2001-ci tədris ilində şagirdlərin demək olar ki, 64 faizi peşə təhsilini 3-cü dərəcə proqramı üzrə öyrənmişlər.

Ərazisinə, əhalisinin sayına və inkişaf xüsusiyyətlərinə görə Azərbaycana daha yaxın olan Bolqarıstanda da texniki peşə təhsilinin inkişafına böyük önəm verilir.

Peşə təhsili və hazırlığının bolqar sistemi mürəkkəb quruluşa malik olub  özündə bir neçə müxtəlif tipli tədris müəssisələrini birləşdirir. Peşə təhsili 3 kateqoriya, 7 tip peşə məktəbləri və kolleclərində verilir.

Birinci kateqoriyaya peşə məktəbləri daxildir. Bu müəssisələr peşə təhsilinə tez başlayan şagirdlər üçündür. Belə ki, şagird peşə məktəbinə hələ icbari təhsili başa çatdırmamış (Bolqarıstanda icbari təhsil 8 illikdir), yəni 7-ci sinifdən sonra daxil ola bilər. Bu müəssisələrdə peşə təhsili və hazırlığı proqramının müvəffəqiyyətlə mənimsənilməsi tam olmayan peşə ixtisası (I dərəcə ixtisası) almağa və standart əməliyyatlar və təkrar olunan tapşırıqlar yerinə yetirməyi nəzərdə tutan müəyyən ixtisaslar üzrə vərdişlər əldə etməyə imkan verir.

İkinci kateqoriyaya orta peşə təhsili müəssisələri daxildir. Bu müəssisələr ayrıca ixtisaslar üzrə xüsusi peşə təhsili proqramları əsasında hazırlığı həyata keçirir. Onların bəzilərində əl əməyi (ikinci ixtisas dərəcəsi) peşə və ixtisaslarının təlimi həyata keçirilir. Bu müəssisələrdə şagirdlərə daha mürəkkəb əməliyyatların yerinə yetirilməsini nəzərdə tutan vərdişlər aşılanır.

Bu kateqoriyanın başqa tip məktəblərində ixtisaslı peşələrin (üçüncü ixtisas dərəcəsi) təlimi həyata keçirilir. Bu peşələr üzrə verilən vərdişlər mürəkkəb əməliyyatları yerinə yetirməyə imkan yaratdığı kimi, digər adamların işi üçün məsuliyyəti də nəzərdə tutur.

üçüncü kateqoriyaya peşə kollecləri daxildir. Bu kolleclərdə təlim Peşə Təhsili və Hazırlığı Müəssisələrinin Qiymətləndirilməsi və Akkreditasiyası Milli Agentliyi tərəfindən təsdiq olunmuş,  ixtisaslaşdırılmış proqramlar üzrə yüksək ixtisas verilməklə həyata keçirilir. Bu, peşə təhsilində dördüncü dərəcə adlanır. Onlar orta pillə rəhbərlərinin funksiyalarını yerinə yetirməyə qabil ixtisaslı kadrlar hazırlayırlar. Belə kadrlarda müəyyən ixtisas üzrə mürəkkəb əməliyyatları yerinə yetirmək, başqa adamların işi üçün məsuliyyət daşımaq, lazım gəldikdə resursları bölüşdürmək üçün nəzərdə tutulan vərdişlər aşılanır.

Təhsil və Elm Nazirliyi tərəfindən Peşə Təhsili və Hazırlığı Müəssisələrinin Qiymətləndirilməsi və Akkreditasiyası Milli Agentliyin dəstəyi ilə peşə təhsili və hazırlığı  sistemi çərçivəsində öyrədilən 264 ixtisasın siyahısı müəyyənləşdirilmişdir.

Peşə məktəbləri bir-birlərindən təklif edilən təhsilin keyfiyyəti və onun əmək bazarının  tələblərinə müvafiqliyi nöqteyi-nəzərindən fərqlənirlər. Onların bəziləri ölkənin elit məktəbləri sırasına daxildirlər, digərləri isə hətta orta təhsil haqqında attestat belə vermirlər.

Bolqarıstanın peşə təhsili və hazırlığı sistemində şagirdlər hələ məcburi (icbari) təhsilin sonunadək, başqa sözlə VII pillədə peşə məktəbləri və müəyyən peşə sahələri üzrə bölüşdürülürlər. Belə erkən ixtisaslaşma ilə əlaqədar olaraq, peşə təhsili və hazırlığı sisteminin məzunları üçün, əgər onlar iş tapmırlarsa, peşə yönümlərini dəyişmək, zəif ümumi hazırlıq səbəbindən ümumi təhsil almış həmyaşıdlarından çətin olur. Bundan başqa, ali təhsilə yol tapmaqda onlar tez-tez çətinliklərlə qarşılaşır və fasiləsiz təhsil üçün daha az imkanlara malikdirlər. Avropa Şurası və ATƏT ölkələrində peşə təhsili və hazırlığı sistemində ixtisaslaşma, bir qayda olaraq, ancaq icbari ümumi təhsil başa çatandan sonra, təxminən 16 yaşdan baş verir. ATƏT-in bir çox ölkələrində, habelə orta təhsilin yuxarı pillələri üzərində (bazasında) təlimin çevik mexanizmlərinin tətbiqi üçün imkanlar öyrənilir, çünki bu, bütün orta məktəblərdə müvafiq peşə vərdişlərinin əldə olunmasının şagirdlərin müxtəlif kontingentinin tələbatlarını və işin xarakterinin dəyişməsini nəzərə almaqla tətbiqinə imkan verir. Bu, həm də Boloniya prosesinin əsas vəzifələrindən biridir. Buna nail olmaq üçün, adətən, peşə təhsili proqramlarının sayının ixtisaslaşmanın təyinini genişləndirmək hesabına ixtisar edilməsi, ümumtəhsil məktəbləri ilə orta texniki peşə təhsili müəssisələrinin arasında əlaqələrin yaradılması, məktəb təhsilini praktik peşə təlimi ilə uyğunlaşdıran sistemin işlənib hazırlanması, orta peşə təhsili ilə ali təhsil arasında əlaqələrin inkişafı tələb olunur.

Faktlar göstərir ki, Bolqarıstanda peşə təhsili və hazırlığı sistemində şagirdlərin 60 faizi 1, 2, 3-cü dərəcə ixtisaslaşma almağa imkan verən texniki peşə təhsili proqramları üzrə təhsil alırlar. Şagirdlərin peşə təhsili və hazırlığı proqramlarının tipləri və səviyyələri üzrə yerləşdirilməsinin mövcud vəziyyətinə əsasən demək olar ki, ölkədəki peşə təhsili və hazırlığı sistemi tikinti sahəsi və ağır sənaye üçün fəhlə kadrları hazırlığına yönəlmiş əvvəlki köhnə sistemin stilini saxlayır.

Orta peşə təhsili müəssisələrinin şagird yığımı son illər azalıb. Faktlar göstərir ki, 2001-ci ildən şagird yığımı artmağa başlamış və 2003-cü ildə maksimum həddə çatmışdır. Sonra yenidən azalma getmişdir. 2005-ci ildə əvvəlki maksimuma nisbətən şagirdlərin sayı 5 faiz azalmışdır. ümumiyyətlə, 5 il ərzində (2001-2005-ci illər) şagird yığımı stabil olaraq 16 faiz ixtisar olunmuşdur. Bundan başqa, qız şagirdlərin sayının oğlanların sayını üstələdiyi ümumi orta təhsil sistemindən fərqli olaraq peşə təhsili sistemində əks situasiya müşahidə olunur: qız şagirdlərin sayı şagirdlərin ümumi sayının 40 faizindən azını təşkil edir.

Bolqarıstanda peşə təhsili və hazırlığı sisteminin idarə olunması və təhsilin keyfiyyətinin təmin edilməsini bir neçə dövlət və xüsusi təşkilatlar həyata keçirir:

- Təhsil və Elm Nazirliyi peşə təhsili və hazırlığı sahəsində dövlət siyasətinin idarə olunması və reallaşdırılmasına nəzarəti həyata keçirir. Nazirlik peşə təhsili və hazırlığı proqramlarının dövlət və xüsusi orta texniki peşə məktəbləri, incəsənət məktəbləri və peşə kollecləri sistemi çərçivəsində həyata keçirilməsini tənzimləyir və ona nəzarət edir, dövlət peşə standartlarını, peşə təhsili və hazırlığı ixtisaslarının siyahısını və peşə təhsili və hazırlığı müəssisələri məzunlarının hazırlanması proqramlarını təsdiq edir.

- Əmək və Sosial Siyasət Nazirliyi işçi qüvvəsinin peşə ixtisaslaşması sahəsində dövlət siyasətinin işlənib hazırlanmasını, koordinasiyasını və reallaşdırılmasını həyata keçirir. Nazirlik habelə illik məşğulluğun təminatı, milli planın işlənib hazırlanmasını, əmək bazarının təhlili əsasında  peşə kadrları hazırlığına tələbatları müəyyənləşdirməyə cavabdehlik daşıyır. Bununla yanaşı, Təhsil və Elm Nazirliyi ilə birlikdə ixtisasların milli klassifikasiyasının tətbiqində iştirak edir.

- Əmək və Sosial Siyasət Nazirliyinə tabe olan Məşğulluq Milli Agentliyi məşğulluğa yardım dövlət siyasətinin həyata keçirilməsinə, əmək bazarının müdafiəsinə cavabdehdir, informasiya və konsultasiya məşğulların və işsizlərin peşə və motivasiya hazırlığı sahəsində, eləcə də işədüzəltmə ilə bağlı vasitəçilik xidmətləri təklif edir.

- Nazirlər Sovetinin nəzdində xüsusi orqan olan Peşə Təhsili və Hazırlığı Müəssisələrinin Qiymətləndirilməsi və Akkreditasiyası Milli Agentliyinin üzərinə peşə təhsili və hazırlığı müəssisələrinin lisenziyalaşdırılması və fəaliyyətinin koordinasiyası funksiyası qoyulmuşdur. Agentlik peşə təhsili və hazırlığı sistemində təhsilə verilən milli tələbləri,  peşə təhsili və hazırlığı ixtisaslarının siyahısını işləyib hazırlayır və peşə təhsili və hazırlığı lisenziyalaşdırılmış mərkəzlərinin təhsil xidmətləri göstərmələrinə nəzarət edir, onları tənzimləyir.

Bununla yanaşı, ayrı-ayrı nazirliklər və idarələr də (məsələn, Mədəniyyət Nazirliyi incəsənət təmayüllü peşə təhsili və hazırlığı müəssisələrinin proqramlarının hazırlanmasında) həmin proseslərdə bu və ya digər şəkildə iştirak edirlər.

Müxtəlif işəgötürənlər birlikləri də Bolqarıstanda peşə təhsili və hazırlığı sistemində peşə ixtisası vermək üçün təhsilə verilən milli tələblərin işlənib hazırlanması, koordinasiyası və saxlanmasında iştirak edir. Onların Qiymətləndirmə və Akkreditasiya Milli Agentliyində, ekspert komissiyalarında nümayəndələri olur, müvafiq peşə ixtisaslaşması verilməsi üçün keçirilən imtahanlarda iştirak edirlər.

Bolqarıstanda peşə təhsili və hazırlığı sisteminə böyük vəsait sərf olunur. ümumi və orta peşə təhsili müəssisələrində hər şagirdə sərf olunan dövlət vəsaitinin həcminin müqayisəsi göstərir ki, 2001-2005-ci illərdə orta peşə təhsili sistemində bir şagirdə çəkilmiş xərcin həcmi ümumi təhsil sistemindəki müvafiq xərclərdən 20 faiz çox olmuşdur. Bu peşə təhsili müəssisələrində müəllim-şagird nisbətinin daha aşağı olması, bu tip müəssisələrin texniki təchizatının və avadanlıqlarının modernləşdirilməsinin daha çox xərc aparması ilə izah edilir.

Göründüyü kimi, təcrübəsinə müraciət etdiyimiz hər iki ölkədə maraqlı cəhətlər çoxdur və ölkəmizdə texniki peşə təhsili sahəsində aparılan islahatlarda onlardan faydalanmaq olar.

Kamil AĞAMALIYEV,

Təhsil Nazirliyi Texniki

peşə təhsili şöbəsinin

baş məsləhətçisi