“Dünya daha dəyişkən, qeyri-müəyyən və qarışıq hala gəldi və təhsil mürəkkəb, bir-birinə qarışan amillərin diqqət mərkəzində oldu. Bununla birlikdə, bilik, bacarıq və münasibətlərin mədəniyyətlərin formalaşmasında və sosial-iqtisadi inkişafda oynadığı rolu heç vaxt gözdən qaçırmamalıyıq”. Bu barədə OECD-in Təhsil və bacarıqlar departamentinin direktoru Andreas Şleyxer qurumun 2025-ci il üzrə “Təhsili formalaşdıran meyillər” (Trends Shaping Education) hesabatının nəticələri və onların müəllimlər, məktəb rəhbərləri, tələbələr və siyasətçilər üçün təsirlərinə dair fikirlərini “Teachermagazin” jurnalında dərc olunmuş məqaləsində bölüşüb. 

Andreas Şleyxer qeyd edir ki, iş dünyası sürətlə inkişaf etdikcə müəllimlər həlledici rol oynayırlar. Texnoloji inkişaflar, xalis sıfır istəyi və dəyişən ictimai gözləntilər əmək bazarlarında dəyişikliklərə səbəb olur. Bu və digər qlobal meqatendensiyalar təhsilin gələcəyini müəyyənləşdirəcək. 

Eyni zamanda, müəllimlər və siyasətçilər ictimai nəticələrə təsir edəcək qərarlar qəbul edəcəklər. Onların bu gün edəcəkləri seçimlər gələcək onilliklər ərzində əks-səda verəcək. Təhsilin təsir edə biləcəyi ən əhəmiyyətli dəyişiklik amillərindən biri texnologiyadır. 
Avtomatlaşdırma, süni intellekt (AI) və maşın öyrənməsi sənaye sahələrində inqilab edir, prosesləri optimallaşdırır və yeni imkanlar yaradır. 

“Trends Shaping Education”ın son hesabatında (OECD, 2025) qeyd edildiyi kimi, bu nailiyyətlər məhsuldarlığı artırmaqla yanaşı iş rollarını və bacarıq tələblərini də dəyişə bilər. Lakin bu dəyişikliklərin nəticələri əvvəlcədən müəyyənləşdirilməyib. Texnoloji inkişaflara cavablarımız da nəticələri müəyyənləşdirəcək.

AI dövründə təhsil 

A.Şleyxer qeyd edib ki, AI sahəsində çalışanların payı on ildən az müddətdə təxminən üç dəfə artıb. Bununla birlikdə, AI sahəsindəki nisbi bacarıq çatışmazlığı bir maneə olaraq qalır, ölkələr və cinslər arasında ciddi boşluqlar var. Rutin və təkrarlanan tapşırıqlar getdikcə avtomatlaşdırıldıqca, müəllimlər təcili olaraq tələbələrin müasir işçi qüvvəsində uğur qazanmaları, daha da yenilik etmələri və daha davamlı bir həyat tərzi sürmələri üçün lazım olan bacarıqları nəzərdən keçirməlidirlər.

OECD irəliyə doğru aydın bir yol təmin etmək üçün tərəfdaşlarla işləyir. Müəllimlər texnologiyanı sinifə inteqrasiya etməlidirlər ki, şagirdlər gələcək karyeralarında qarşılaşacaqları alətlərlə özlərini rahat hiss etsinlər. Buraya şagirdlərə rəqəmsal vasitələrdən istifadə etməyi öyrətmək, kodlaşdırmanın əsaslarını anlamaq və onlayn platformalarda təhlükəsiz və məsuliyyətli naviqasiya daxildir. 

Avtomatlaşdırma genişləndikcə tənqidi düşüncə və problem həll etmə bacarıqlarına tələbat artacaq. Müəllimlər bu bacarıqları, o cümlədən dərslərində layihə əsaslı təlim və real dünya problemlərini həll etmək üçün fəaliyyətləri təşviq edə bilərlər. Bu yanaşma şagirdlərə çətin vəziyyətləri təhlil etmək, yaradıcı düşünmək və təsirli həll yolları inkişaf etdirmək qabiliyyətini inkişaf etdirməyə kömək edir. 

Texniki bacarıqlara əlavə olaraq ünsiyyət, komanda işi və emosional zəka da getdikcə daha çox dəyər qazanır. Müəllimlər daim gələcək onilliklərdə cəmiyyətdə tam iştirak etmək üçün hansı səriştələrin lazım olduğunu düşünməlidirlər. Yeni fikirlər, məhsullar və iş üsulları yaratmaq üçün hansı bilik, bacarıq, münasibət və dəyərlər lazımdır? 

Gələcəyin iş yerlərində problemləri həll etmək, uyğunlaşmaq, tənqidi və yaradıcı düşüncədən istifadə etmək bacarığı insanları maşınlardan ayıracaqdır. Müəllimlər tələbələrin bu bacarıqları qrup layihələri, təqdimatlar və əməkdaşlıq fəaliyyətləri ilə tətbiq etmələri üçün imkanlar yarada bilərlər. Şagirdlərə duyğularını necə idarə etməyi, başqaları ilə empatiya qurmağı və bir komandada səmərəli işləməyi öyrətmək də onları müasir iş yerinin şəxsiyyətlərarası aspektlərinə hazırlayacaq. 

Bütün bunlarla birlikdə təhsil sistemləri hələ də əsaslara diqqət yetirməlidir. Keçən il OECD tərəfindən yaşlı insanların bacarıqlarına həsr olunmuş araşdırma son 10 ildə əksər OECD ölkələrində yetkin əhalinin savadlılıq və hesablama bacarıqlarının əhəmiyyətli dərəcədə azaldığını və ya eyni səviyyədə qaldığını göstərib.  Tədqiq olunan bütün ölkələrdə böyüklərin təxminən 20%-nin yalnız sadə mətnləri başa düşməsi və ya sadə hesab problemlərini həll edə bilməsi narahatlıq doğurur. Aşağı göstəricilərin nisbəti Çilidəki 44%-dən Yaponiyadakı 7%-ə qədər dəyişdi. Uşaqları AI dövrünə hazırlamaq üçün onlara baza savadlılığını və hesablama  bacarıqlarının öyrədilməsinə  laqeyd yanaşılmamalıdır. 

Artan fikir ayrılıqları

AI-nin demokratik mübahisələrə təsirsiz ötüşməyəcəyini vurğulayan A.Şleyxerə  görə, rəqəmsal texnologiyaların yayılması mediaya ictimai inamın azalması, dezinformasiyanın yayılması ilə üst-üstə düşdü. Bu tendensiyalar demokratik cəmiyyətlərdə qütbləşməni artırır. AI-dəki irəliləyişlər vəziyyəti daha da pisləşdirməklə təhdid edir. 2023-cü ilə qədər AI-dən ən azı 16 ölkədə dezinformasiya kampaniyalarında istifadə edilib.  

Bugünkü siyasi qütblü dünyada siniflər getdikcə daha geniş ictimai fikir ayrılıqlarının mikrokosmoslarına çevrilir. Vətəndaşların gündəlik qarşılaşdıqları böyük miqdarda məlumatları nəzərə alaraq, təhsil media savadlılığı və tənqidi düşünmə bacarıqların inkişafı üçün çox vacibdir. İnsanlar həqiqət, yalan və ya yanlış olanı təhlil edə, məlumat və baxış nöqtələri haqqında tənqidi düşünə bilmirlərsə, onda demokratiyalar risk altındadır. 

Bu çətinliklərin öhdəsindən gəlmək üçün müəllimlər sinifdə hörmət və empatiyanı vurğulayan bir mədəniyyət yaratmalıdırlar, burada şagirdlər bir-birlərinin fikirlərini dinləməyə, fərziyyələri şübhə altına almağa və mənbələri qiymətləndirməyə təşviq olunurlar. Bu yanaşma şagirdlərə mürəkkəb məsələlərin öhdəsindən gəlmək və öz məlumatlı fikirlərini formalaşdırmaq bacarıqlarını inkişaf etdirməyə kömək edəcəkdir. Əks təqdirdə, şagirdlər həqiqəti yalandan ayırmaqda çətinlik çəkəcəklər. Gələcəkdə məlumatları tənqidi qiymətləndirə bilməmək demokratik sabitlik üçün təhlükə olacaqdır.

Sərbəst qazanc iqtisadiyyatı və uzaqdan iş

A.Şleyxer qeyd edir ki, uzaqdan işləmək rəqəmsal inqilabın başqa bir nəticəsidir. OECD ölkələrində reklam olunan uzaqdan işlərin payı artmaqda davam edir; həftədə 2 və ya 3 gün uzaqdan iş indi yeni iş yerlərinə xasdır, bununla da gənclər işəgötürənlərdən daha çox çeviklik gözləyirlər. 

Z nəslinin təxminən yarısı (1995-2005-ci il təvəllüdlü) sevmədikləri bir işdə qalmaqdansa işsiz qalmağı üstün tuturlar və 40 yaşından kiçik olanların dörddə üçündən çoxu daha çevik bir iş və ya qısaldılmış iş günü axtarır. Gözləntilərdəki bu dəyişiklik təhsil sektoru üçün problem yaradır. 

Müəllim çatışmazlığı onsuz da bir çox ölkədə böyük bir problemdir və siniflər ənənəvi olaraq sərt bir cədvəl və struktur üzrə işləyirlər. Çevik iş qrafiklərinin normaya çevrildiyi bir dünyada istedadlı gənc müəllimləri necə cəlb edə və saxlaya bilərik?
Sadə həllər yoxdur, amma cavabın bir hissəsi siyasətçilərin gənc pedaqoqların gözləntilərini qarşılamaq üçün ənənəvi tədris modelini yenidən düşünməsidir. 

Fərqli başlanğıc vaxtları, “part-time” (qismən məşğulluq) iş və iş bölgüsü müqavilələri kimi çevik cədvəl variantları nəzərdən keçirilə bilər. Müəllimlərə bəzi dərsləri onlayn keçmək imkanı vermək də müəyyən hallarda faydalı ola bilər. Bu yanaşma müəllimlərə şəxsi öhdəlikləri birləşdirməyə və iş-həyat balansını daha yaxşı idarə etməyə kömək edəcək. 

OECD-nin "Yeni peşəkarlıq və tədrisin gələcəyi" layihəsi çevik müəllimlik karyerasının vacibliyini vurğulayır. Analitiklər tədrisin daha çevik olması ilə peşənin daha çox insan üçün daha cəlbedici olacağını və daha çox məşğul və motivasiyalı işçi qüvvəsi yaratmağa kömək edəcəyini iddia edirlər.

İqlim təhsili

Bütün bu dəyişikliklər fonunda artan iqlim dəyişikliyi təhlükəsi bütün dünyada insanların həyatını əhəmiyyətli dərəcədə təsir edib. Bir elmi araşdırmaya görə (World Weather Attribution, 2025) Los-Ancelesdəki meşə yanğınları iqlim dəyişikliyindən qaynaqlanır və qlobal istiləşmənin ətraf mühitimizə, icmalarımıza və iqtisadiyyatımıza dağıdıcı təsirlərini vurğulayır. 

A.Şleyxer qeyd edir ki, yeni texnologiyalar emissiyaların azaldılmasına ümid verə bilər, lakin sıfıra çatmaq üçün hərtərəfli – enerji səmərəliliyinin artırılması, bərpa olunan enerjinin tətbiqi, istehlakın azaldılması və nəqliyyat və sənaye emissiyalarının azaldılması kimi strategiyalar tələb olunur. Təhsil istehlaka, davamlılığa və daha sağlam, ekoloji cəhətdən təmiz həyat tərzini dəstəkləməyə münasibəti necə dəyişə bilər?

Nəzərə alınmalı olan fəaliyyətlərdən biri də iqlim təhsilinin tədris planlarına daxil edilməsidir ki, tələbələr iqlim dəyişikliyinin arxasındakı elm, onun səbəbləri və nəticələri barədə məlumat əldə edə bilsinlər. Bu bilik tələbələrə məlumatlı qərarlar qəbul etmək və hərəkət etmək imkanı verə bilər. 

Tənqidi düşüncə və problem həll etmə bacarıqları, qeyd edildiyi kimi, təşviq edilməlidir. Tələbələrin iqlim dəyişikliyi ilə bağlı real problemlər üzərində işlədiyi və həll yolları təklif etdiyi layihə təlimi də həyata keçirilməlidir. 

Davamlılıq təhsilin bütün səviyyələrində tədris planına inteqrasiya olunmalıdır; buraya davamlılıq, bərpa olunan enerji və ətraf mühitin idarə edilməsi prinsiplərinin tədrisi daxildir. Bu mövzuları elm, texnologiya, mühəndislik və riyaziyyat (STEM) və humanitar və sosial elmlər kimi mövzulara daxil etməklə tələbələr davamlılıq haqqında hərtərəfli bir anlayış inkişaf etdirə bilərlər. 

Yaşıl peşələr dolayı yolla da olsa xalis sıfıra keçiddən təsirlənən iş yerləri-hazırda OECD işçilərinin təxminən beşdə birini, əsasən istehsal, kommunal xidmətlər, mədənçilik, İnşaat və nəqliyyat sektorlarında işlə təmin edir. Bu yaşıl iş yerləri təhsil sistemlərinin hazırda çətinliklə təmin edə biləcəyi yeni bacarıqları tələb edir.

Siyasətçilər bu gələcək ehtiyacları gözləməli və təhsil yollarını şaxələndirməlidirlər. Məsələn, məktəblər və kolleclər günəş panellərinin quraşdırılması, elektrikli nəqliyyat vasitələrinin istismarı və davamlı tikinti kimi sahələrdə ixtisaslaşmış kurslar və sertifikatlar təqdim edə bilərlər. Təhsil müəssisələri, tələbələri ekoloji problemləri həll edən yeni texnologiyalar və iş modelləri inkişaf etdirməyə təşviq edərək yenilik mədəniyyətinin formalaşmasına da kömək edə bilər.

Gələcəyə yönəlmiş təhsil 

Bir çox insanın qarşılaşdığımız qlobal meqatendensiyalardan niyə narahat olduğu aydındır. Dünya daha dəyişkən, qeyri-müəyyən və qarışıq hala gəldi, təhsil mürəkkəb, bir-birinə qarışan amillərin kəsişməsindədir. Bununla birlikdə, bilik, bacarıq və münasibətlərin mədəniyyətlərin formalaşmasında və sosial-iqtisadi inkişafda oynadığı rolu heç vaxt gözdən qaçırmamalıyıq.  

OECD-də biz sarsıntılara və sürprizlərə hazırlaşmaq üçün gələcəyə yönəlmiş siyasətləri dəstəkləyirik. Təhsil siyasət arsenalının ən vacib hissəsidir. Gələcəyə yönəlmiş təhsilə diqqət yetirərək, planetimizin üzləşdiyi meqatendensiyalar üçün innovativ həllər tapa bilərik. 
Bütün narahatlıqlara, qorxulara və şübhələrə baxmayaraq, əminəm ki, təhsil bizə davamlı bir cəmiyyət qurmağa və davamlı həll yolları tapmağa kömək edəcəkdir.