Müasir ali təhsilin bazar iqtisadiyyatına uyğunlaşdırılması və universitetlərin sanki bir fabrik kimi işləməsi uzun müddətdir ki, müzakirə olunan məsələlərdən biridir. George Ritzerin “McDonaldization” anlayışı ilə ifadə etdiyi bu proses, əsasən təhsilin səmərəlilik, hesablana bilmə, proqnozlaşdırıla bilən və nəzarət prinsipləri əsasında formalaşmasını təsvir edir. Təəssüf ki, bu yanaşma təhsilin fundamental dəyərlərini kölgədə qoyaraq onu istehlak bazarının bir hissəsinə çevirir. 

“Azərbaycan müəllimi” xəbər verir ki, məqalədə vurğulanan əsas problemlərdən biri ali təhsilin getdikcə xidmət sektoruna çevrilməsi və tələbələrin “müştəri” kimi görülməsidir. Universitetlərin əsas missiyası həmişə bilik və düşüncə azadlığını təşviq etmək olsa da, hazırda əsas diqqət məzunları əmək bazarına hazırlamaq və onların iqtisadi dəyərini artırmaq üzərində cəmlənib. Bu yanaşma təhsili yalnız bir investisiya və ya maddi gəlir mənbəyi kimi görən neoliberal düşüncənin təzahürüdür. 

Məqalədə də vurğulandığı kimi, universitetlərdə tədris və tədqiqat fəaliyyəti getdikcə iqtisadi maraqlara uyğunlaşdırılır. Bəzi elmi sahələr və fənlər maliyyələşmənin azalması və bazara uyğun hesab olunmaması səbəbindən diqqətdən kənarda qalır. Bunun əvəzinə hökumətlərin və korporasiyaların tələblərinə cavab verən sahələrə üstünlük verilir. Bu, elmin fundamental və uzunmüddətli inkişafını təhlükə altına atır. 

Bundan əlavə, ali təhsil müəssisələrində akademik avtonomiya ciddi şəkildə məhdudlaşdırılır. Təhsil işçilərinin getdikcə daha çox administrativ və bürokratik yüklə üzləşməsi onların yaradıcılığını boğur və akademik azadlığı məhdudlaşdırır. Müəllimlərin əsas funksiyası – tədris və tədqiqat aparmaq – artıq ikinci planda qalır. Onlar çox vaxt mənasız sənədləşmə işlərinə, formaların doldurulmasına və formal yoxlamalara vaxt sərf edirlər. 

Tələbələrin “müştəri” olaraq qəbul edilməsi təhsilin dərin məzmununu və mənasını azaldır. Təhsil yalnız bazarın tələblərinə uyğun bir məhsul kimi təqdim edildikdə, onun əsas mahiyyəti – insanın düşüncə və bilik sərhədlərini genişləndirmək – arxa planda qalır. Bundan əlavə, universitetlər tələbələrin gözləntilərinə uyğunlaşmağa çalışaraq, onların akademik çətinliklərə dözümlülüyünü azaltmaq təhlükəsi yaradır. “Müştəri” yanaşması ilə tələbələrin razılığı əsas meyar kimi götürüldüyündən, təhsilin intellektual çağırışları azaldıla və tələbələrin tənqidi düşüncə qabiliyyəti zəifləyə bilər. 

Ali təhsilin getdikcə daha çox standartlaşdırılması, biliklərin kiçik vahidlərə bölünərək müəyyən zaman çərçivəsində ötürülməsi tendensiyası, düşüncə azadlığını və yaradıcılığı məhdudlaşdırır. Tədris planları artıq çevik və interaktiv deyil, əksinə əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş formatlara uyğun olaraq təqdim edilir. Bu, təhsil sistemini mexanikləşdirir və müəllimləri “informasiya ötürücüsü”, tələbələri isə passiv “məlumat qəbuledicisi” roluna salır. 

Məqalədə qeyd olunduğu kimi, rəsmi sənədləşmə və formal yoxlamaların üstünlük təşkil etməsi müəllimlərin və akademiklərin əsl işlərinə olan marağını azaldır. Təhsil sistemində bu cür “bürokratik nəzarət” dərinləşdikcə, müəllimlər və professorlar öz peşəkar yaradıcılıqlarını itirirlər. Onların əsas diqqəti tələbələri həqiqi mənada düşünməyə yönəltmək əvəzinə, müxtəlif standartlara uyğun hesabatlar hazırlamaq və rəsmi qaydalara cavab vermək üzərində cəmlənir. 

Təhsilin getdikcə daha çox “instrumental” xarakter alması – yəni yalnız iqtisadi və praktiki məqsədlərə xidmət etməsi – onun fundamental dəyərlərini zəiflədir. Biliklərin yalnız ölçülə bilən göstəricilərlə ifadə olunması, ali təhsilin missiyasına ziddir. 

Alternativ yanaşma kimi, universitetlər daha çox yaradıcı və tənqidi düşüncəni təşviq edən modellərə keçməlidir. Tələbələr yalnız “bilik istehlakçısı” olmamalı, eyni zamanda yeni ideyalar yaratmaq üçün sərbəst düşünmə və diskussiya imkanlarına sahib olmalıdırlar. Müəllimlər və akademiklər isə bürokratik yükdən azad edilərək, tədris və tədqiqat fəaliyyətlərinə daha çox vaxt ayıra bilməlidirlər. 

Təhsilin “McDonaldlaşdırılması” onun insan inkişafına yönəlmiş mahiyyətini zəiflədir. Universitetlərin əsas məqsədi yalnız əmək bazarının tələblərinə cavab verən məzunlar hazırlamaq olmamalıdır. Əksinə, ali təhsil dərin düşüncə, elmi kəşflər və intellektual inkişaf üçün bir platforma kimi qorunub saxlanmalıdır. 

Hökumətlər və təhsil siyasəti qurucuları, təhsilin əsas dəyərlərini qoruyaraq, onun bazar yönümlü bir sistemə çevrilməsinin qarşısını almaq üçün balanslı bir yanaşma tətbiq etməlidirlər. Əks halda, universitetlər sadəcə “məhsul istehsal edən” müəssisələrə çevriləcək və təhsilin dərin mahiyyəti itəcək.