Malkolm Qladvel “Outliers” ("Dahilər və Autsayderlər: Uğur Hekayələri") kitabında kanadalı xokkeyçilərdən danışarkən belə bir fakt ortaya qoyur: peşəkar oyunçuların əksəriyyəti ilin ilk üç ayında (yanvar, fevral, mart) doğulub.

İlk baxışda bu, təsadüf kimi görünə bilər. Amma müəllif göstərir ki, bunun səbəbi sistemdəki seçim mexanizmi və yaş qruplarının təşkilidir.

Qladvel bu “təqvim üstünlüyünü” təhlil edərək göstərir ki, uğur sadəcə istedaddan deyil, sistemin necə qurulmasından da asılıdır.

Bəs bu hal məktəblərdə də yaşanırmı? Cavab: Bəli, çox güman ki, yaşanır, sadəcə fərqli formada.

Nümunə üçün, əgər məktəbə qəbul edilən uşaqların doğum ili eyni, lakin doğum ayları fərqlidirsə, ilin əvvəlində – yanvar, fevralda doğulan şagirdlər ilin sonuna – noyabr, dekabrda doğulanlarla müqayisədə psixoloji və koqnitiv inkişaf baxımından daha irəlidə olurlar. Bu fərq xüsusən ibtidai siniflərdə daha qabarıq nəzərə çarpır.

Müəllimlər daha yetkin və hazırlıqlı görünən uşaqları daha çox qiymətləndirir, yarışlara, tədbirlərə cəlb edir, nəticədə həmin uşaqlar özünəgüvən qazanır və daha çox inkişaf edirlər. Digər uşaqlar isə “zəif şagird” etiketini erkən yaşda üzərlərinə götürə bilər ki, bu da onların təhsil uğurlarına və motivasiyasına uzunmüddətli şəkildə təsir edir.

Azərbaycanda məktəbə qəbul yaşı 6 olaraq müəyyən edilsə də, birinci sinfə başlayan uşaqlar arasında yaş fərqləri nəzərəçarpacaq dərəcədə fərqli ola bilər. Belə ki, eyni sinifdə bəzi şagirdlər dəqiq 6 yaşında olduqları halda, digərləri 6 yaş 3 aylıq, 6 yaş 7 aylıq, hətta 6 yaş 10 aylıq və ya daha böyük ola bilirlər. Bu isə onların psixoloji, sosial və koqnitiv inkişaf səviyyələrində fərqliliklər yaradır və təlim prosesinə təsir göstərir.

Beləcə, yaşı az olan uşaq dərsə uyğunlaşmaqda çətinlik çəkə bilər. Bundan başqa, müəllimlər çox zaman sürətli öyrənən uşaqlara daha çox diqqət ayırırlar. Həmçinin yaşı az olan uşaq passivləşir, özünəinamı azalır, geridə qalır.

Məktəblərdə müşahidə olunan odur ki, müəllimlər daha tez oxumağı və yazmağı bacaran uşaqlara üstünlük verir, onları sinfin “seçilmişi” kimi təqdim edir. Belə uşaqlar daha çox motivasiya alırlar, digər uşaqlar isə kənarda qalırlar. Uzunmüddətli fərq belə yaranmağa başlayır.

Nəticədə sistem uğuru kimə verir?

Qladvelin fikrini məktəblərə tətbiq etsək:

Uğur əksər hallarda doğuşdan gələn istedad və qabiliyyətdən çox, sistemin hansı uşaqlara üstünlük verməsi ilə müəyyən olunur. Yəni əsl potensiala malik ola biləcək uşaqlar deyil, sistemin strukturu və yanaşmaları ilə daha uyğunlaşan və dəstək alan uşaqlar daha çox irəliləyir və nəticə etibarilə uğur qazanırlar.

Əgər məktəb və müəllimlər bütün şagirdlərə sistemli şəkildə bərabər imkanlar təqdim etmirsə, təhsildə “xokkey effekti” adlandırıla biləcək vəziyyət yaranır. Belə ki, ilkin mərhələdə daha üstün başlanğıc nöqtəsində olan şagirdlər, məsələn, yaşca və ya inkişaf baxımından daha irəlidə olanlar müəllimlərin diqqətini və əlavə resursları daha çox qazanır. Bu da onların üstünlüklərinin zamanla daha da möhkəmlənməsinə səbəb olur. Digər şagirdlər isə geridə qalır və bu fərq zamanla dərinləşərək bərabərsiz təhsil nəticələrinə gətirib çıxarır.

Bunun üçün də:

- Sinif daxilində yaş fərqini nəzərə alaraq fərdiləşdirilmiş təlim proqramları tətbiq olunmalıdır;
- Müəllimlər uşaqların təkcə nəticələrini deyil, inkişaf tempini də dəyərləndirməlidirlər;
- Daha gec inkişaf edən, lakin potensialı olan uşaqlar xüsusi dəstək proqramlarına cəlb olunmalıdır;
- Məktəbəqədər təhsil vasitəsilə uşaqların məktəbə hazırlı vəziyyətə gətirilməsi vacibdir.

Nəticə olaraq təhsildə uğurun yalnız fərdi qabiliyyətə deyil, sistemin necə qurulduğuna və necə fəaliyyət göstərdiyinə bağlı olduğu aydın görünür. Əgər sistem içindəki incə fərqliliklər – yaş, inkişaf tempi, sosial dəstək səviyyəsi nəzərə alınmazsa, istedadlar ya itə, ya da gec üzə çıxa bilər. 

Ona görə də məktəblər daha inklüziv, diqqətli və fərdi yanaşmaya əsaslanan təlim modellərinə keçid etməlidir. Yalnız bu halda hər bir şagirdin potensialı dəyərləndirilə, təhsil sistemində ədalət və bərabərlik prinsipləri təmin oluna bilər. Əks halda, "xokkey effekti" təkcə idmanda deyil, təhsildə də uzunmüddətli bərabərsizliyin səbəbinə çevriləcək.