İqlim dəyişikliyi təbiətlə yanaşı, həm də insanların həyatına və gələcəyinə ciddi təsir göstərir. Son illərdə aparılmış araşdırmalar göstərir ki, təhsil sahəsi iqlim dəyişikliyindən ən çox zərər görən sahələrdən biridir. 

“Azərbaycan müəllimi” xəbər verir ki, Dünya Bankının “İqlim dəyişikliklərinin təhsilə təsiri: Nə edilməlidir?” (The impact of climate chage on education and what to do about it?) adlı hesabatında dünyada 75 milyon uşağın münaqişələr və təbii fəlakətlər səbəbindən təhsil imkanlarından məhrum olduğu qeyd olunub. 

Ekstremal hava hadisələrinin – siklonlar, daşqınlar, quraqlıqlar, istilik dalğaları və meşə yanğınlarının sayı və şiddəti artmaqda davam edir. Bu isə məktəblərin bağlanmasına, öyrənmə itkilərinə və uşaqların gələcək gəlir imkanlarının azalmasına səbəb olur. Hazırda dünyadakı uşaqların 99%-dən çoxu ən azı bir böyük iqlim və ekoloji risklə üzləşir ki, bu da məktəbə davamiyyəti və təhsil nəticələrini zəiflədir.

Ekstremal hava hadisələrinin təhsilə təsiri

Ekstremal hava hadisələri həm birbaşa, həm də dolayı yollarla təhsilə mənfi təsir göstərir. Birbaşa təsirə məktəb infrastrukturlarının zədələnməsi, siniflərin su altında qalması, məktəblərin təxliyə mərkəzi kimi istifadəsi və dərs prosesinin pozulması daxildir. Dolayı təsir isə iqtisadi sarsıntılar, qida çatışmazlığı, sağlamlıq problemləri, münaqişə, miqrasiya və məcburi köçlərlə bağlıdır. Nəticədə, uşaqlar dərsə hazır olmur, ailələr övladlarını məktəbə göndərməkdə çətinlik çəkirlər və təhsil xidmətləri ciddi şəkildə pozulur.

Misal üçün, 2023-cü ildə Cənubi Afrikada Freddi siklonu nəticəsində təxminən 5% şagird məktəbə gedə bilməmişdi. Filippində isə hər il məktəblərin 21%-i daşqınlarla qarşılaşır. Pakistanın 2022-ci il daşqınlarında isə 3,5 milyon uşağın təhsil hüququ pozulmuş, 1 milyon uşaq məktəbi tərk etmək riski ilə üzləşmişdi. COVID-19 dövründə hər ay məktəblərin bağlı qalması bir aylıq öyrənmə itkisinə bərabər olub. 

Ekstremal soyuq hava şəraiti də məktəblərin bağlanmasına və öyrənmənin pozulmasına səbəb olur. Məsələn, Monqoliyada sərt qış fırtınalarından təsirlənmiş bölgələrdə uşaqlar daha az təhsil almış, Avropa və ABŞ-nin bəzi bölgələrində isə 2024-cü ilin qışında məktəblər bağlanmışdır.

Siniflərin temperaturu öyrənmə nəticələrinə birbaşa təsir göstərir. 26,7°C-dən yuxarı olan istilik günləri öyrənmə səviyyəsini aşağı salır. Çin, Vyetnam və ABŞ-də aparılmış araşdırmalar göstərir ki, hər əlavə isti gün şagirdlərin test nəticələrinə mənfi təsir edir. İstiləşmə uzunmüddətli öyrənmə itkilərinə gətirib çıxarır və bəzi bölgələrdə 12-ci sinfi bitirən uşaqların 0,66–1,5 illik öyrənmə itkisi yaşaması mümkündür.

Sağlamlıq, psixoloji və iqtisadi təsirlər

İqlim dəyişikliyi uşaq sağlamlığına və psixoloji vəziyyətinə də təsir göstərir. Yüksək temperatur, qida çatışmazlığı, xəstəliklər və hava çirkliliyi uşaqların təhsilini zəiflədir. ABŞ, Braziliya, Çin və digər ölkələrdə aparılmış tədqiqatlar göstərir ki, hava çirkliliyi şagirdlərin dərsə davamiyyətini azaldır, diqqət və öyrənmə qabiliyyətini zəiflədir.

Ekstremal iqlim hadisələri uşaqların psixoloji sağlamlığına da mənfi təsir göstərir. Siklon və meşə yanğınları nəticəsində PTSD (post-travmatik stres) halları artmış, gənclərdə iqlim narahatlığı və stres yüksək səviyyədə müşahidə edilmişdir. Həmçinin qida çatışmazlığı və iqtisadi zəiflik məktəbə davamiyyəti risk altına alır. 2080-ci ilə qədər iqlim dəyişikliyi nəticəsində əlavə 170 milyon insan aclıq riski ilə üzləşə bilər.

Təhsil və iqlim maarifləndirməsi: mövcud vəziyyət və çatışmazlıqlar

Təhsil sektoru iqlim dəyişikliklərinə qarşı həm adaptasiya, həm də maarifləndirmə vasitəsi kimi əvəzsizdir. Lakin NDC planları, iqlim öyrənməsi və yaşıl bacarıqlar məsələlərini çox məhdud şəkildə əhatə edir. Təhsil sektorunun iqlim siyasətində passiv rolu həm yerli, həm də qlobal səviyyədə maliyyələşdirmənin az olmasına gətirib çıxarır. Məsələn, 2013–2020-ci illərdə iqlimlə bağlı rəsmi inkişaf yardımları artmış olsa da, bu artımın yalnız 1,3%-i təhsilə yönəldilmişdir.

Çağırışlar və həll yolları

İqlim dəyişikliyinin təhsilə təsirini azaltmaq və adaptasiya imkanlarını artırmaq üçün bir neçə strateji həll yolu mövcuddur:

– Maliyyələşdirmə və resursların artırılması: Təhsil sistemlərinin iqlim adaptasiyasını gücləndirmək üçün əlavə maliyyə resursları tələb olunur. Parametrlərə əsaslanan sığorta mexanizmləri və qlobal adaptasiya fondları bu məqsədə xidmət edə bilər.

– Təhsil müəssisələrinin rəhbərliyinin adaptasiya planları: Məktəb rəhbərlərinə iqlim risklərinə qarşı təlimlər verilməli, krizis idarəçiliyi və risk planlaması öyrədilməlidir. Yaxşı idarə olunan məktəblər ekstremal hadisələrdən sonra daha tez bərpa olunur və öyrənmə itkisi azalır.

– Məktəb infrastrukturu və sinif şəraitinin yaxşılaşdırılması: Məktəb binaları ekstremal iqlim hadisələrinə davamlı olmalı, siniflərdə temperatur idarə olunmalı və yeni məktəblər üçün riskli yerlər müəyyən edilməməlidir. Həmçinin siniflərin kondisioner və ventilasiya sistemləri ilə təchiz edilməsi öyrənmə performansını 20%-ə qədər artırır.

– İqlim maarifləndirməsi və şagirdlərin rolu: Təhsil sektoru şagirdləri iqlim adaptasiyasının aktiv iştirakçıları kimi yetişdirməli, ekoloji davranışları təşviq etməli və uzunmüddətli dayanıqlılığı artırmalıdır.

– Siyasi və strateji prioritetlərin yüksəldilməsi: Təhsil sektoru iqlim siyasətində prioritet mövqeyə gətirilməli, milli və beynəlxalq planlarda uşaqyönümlü iqlim strategiyaları yer almalıdır.

Təhsil gələcəyin təminatçısıdır

Təhsil yoxsulluğu azaltmaq və cəmiyyəti davamlı, sağlam və dayanıqlı etmək üçün əsas alətdir. Hər əlavə öyrənmə ili insanların gəlirini təxminən 10% artırır və bu, sağlamlıq, rifah və iqtisadi inkişafda əhəmiyyətli təsir göstərir. Təhsil həm fərdləri, həm də cəmiyyətləri iqlim risklərinə qarşı daha dayanıqlı edir. Uşaqların təhsilinə yatırım etmək, yalnız gələcək nəsillərin rifahını təmin etmir, həm də ekoloji davamlılıq və sosial ədalət üçün vacibdir.

Lakin təhsil sektorunun iqlim dəyişikliklərinə adaptasiyası və maarifləndirilməsi üçün dərhal hərəkətə keçilməlidir. Əks təqdirdə, ekstremal hava hadisələri, öyrənmə itkiləri, gələcək gəlir azalmaları və sosial bərabərsizlik uzun illər boyunca davam edəcək.