Havanın keyfiyyəti təkcə insan sağlamlığına deyil, həm də idrak fəaliyyətinə birbaşa təsir göstərən amildir. 

“Azərbaycan müəllimi” xəbər verir ki, UNICEF-in 2025-ci ildə açıqladığı "Təzyiq altında: İqlim dəyişikliyinin Şərqi Asiya və Sakit okean regionunda təhsilə təsiri" (Under Pressure: The Impacts of Climate Change on Education in the East Asia and Pacific Region) adlı hesabatına görə, son illərdə ABŞ, Çin, Monqolustan və digər ölkələrdə aparılan genişmiqyaslı elmi-tədqiqatlar bu təsirin təhsil nəticələrində də özünü göstərdiyini sübut edib.

Araşdırmalara əsasən, hava çirkliliyinin səviyyəsi artdıqca şagirdlərin akademik göstəriciləri aşağı düşür. Bu fakt təhsil prosesində ekoloji amillərin nəzərə alınmasının vacibliyini bir daha önə çəkir. 

Çinin müxtəlif şəhərlərində aparılan çoxsaylı tədqiqatlar göstərir ki, yüksək hava çirkliliyi günlərində şagirdlərin test balları nəzərəçarpacaq dərəcədə aşağı düşür. Pekin Universitetinin 2019-cu ildə apardığı bir araşdırma 20 minə yaxın şagirdin göstəricilərini təhlil edib və maraqlı nəticəyə gəlib: hava keyfiyyəti indeksi (AQI) hər 10 vahid artdıqda test nəticələri orta hesabla 0,4% azalır.

Tədqiqatçılar bunu həm fizioloji, həm də psixoloji amillərlə əlaqələndirirlər. Çirkli hava tənəffüsü çətinləşdirir, beyinə oksigen axınını azaldır, eyni zamanda diqqət və yaddaş proseslərini ləngidir. Hər şey bir gün içində hiss olunmasa da, aylarla davam edən belə təsir uzunmüddətli öyrənməni zəiflədir.

Daha bir maraqlı məqam: hava çirkliliyinin təsiri yalnız “zəif” şagirdlərə deyil, yüksək nəticə göstərənlərə də aiddir. Başqa sözlə, bu, sosial və ya iqtisadi vəziyyətdən asılı olmayan universal problemdir.

Monqolustanın paytaxtı Ulan-Batorda aparılan araşdırma isə vəziyyətin daha ağır tərəfini göstərir. Qış aylarında havada PM2.5 hissəciklərinin normadan 10–12 dəfə çox olması səbəbindən bəzi məktəblərdə dərs günlərinin 15-20%-i ləğv olunur.

2022-ci ildə Monqolustan Təhsil Nazirliyinin dəstəyi ilə həyata keçirilən tədqiqatda orta məktəb şagirdlərinin akademik irəliləyişi ilə hava keyfiyyəti arasında birbaşa mənfi əlaqə təsdiqlənib. Araşdırma göstərib ki, çirklənmiş bölgələrdə oxuyan uşaqların riyaziyyat və oxu üzrə nəticələri təmiz bölgələrdəki yaşıdlarından 15–20% aşağıdır.

Mütəxəssislərin fikrincə, bu yalnız sağlamlıqla bağlı məsələ deyil. Çirkli hava həmçinin məktəbə davamiyyətə, motivasiyaya və ümumi psixoloji rifaha da mənfi təsir göstərir. Uşaqlar daha tez yorulur, yuxusuzluq, baş ağrısı və diqqət dağınıqlığı kimi problemlər artır.

ABŞ-də aparılan tədqiqatlar isə bu problemin qlobal xarakter daşıdığını bir daha göstərir. Harvard Universitetinin İctimai Sağlamlıq Məktəbi və Çikaqo Universitetinin birgə araşdırması 10 il ərzində 2 milyondan çox şagirdin nəticələrini izləyib.

Elm adamları müəyyən ediblər ki, hava çirkliliyinin yüksək olduğu bölgələrdə imtahan nəticələri orta hesabla 4-6% aşağı olur. Bu fərq xüsusən də sosial cəhətdən həssas cəmiyyətlərdə daha dərindir, çünki belə yerlərdə həm məktəblərin ventilyasiya sistemi zəifdir, həm də ailələr uşaqları tez-tez xəstə olduqları üçün dərsdən buraxmalı olurlar.

Digər bir araşdırmada (MIT, 2021) göstərilir ki, şagirdlər çirkli günlərdə sadəcə daha pis performans göstərmir, həm də öyrəndiklərini uzunmüddətli yaddaşda saxlama qabiliyyətini itirirlər. Yəni təsir təkcə “imtahan günü” ilə məhdudlaşmır, bu, gələcək təhsil imkanlarına, hətta peşə seçimlərinə qədər uzanan zəncirvari nəticə yaradır.

Aparılan beynəlxalq tədqiqatlar göstərir ki, hava çirkliliyi artıq təkcə ekoloji deyil, həm də sosial və pedaqoji problemə çevrilib. Bu amil təhsil bərabərliyini pozur, şagirdlərin öyrənmə imkanlarını fərqli səviyyələrə bölür və uzunmüddətli inkişaf göstəricilərinə mənfi təsir göstərir.

Bu səbəbdən müasir təhsil siyasətində hava keyfiyyətinin qorunması, məktəblərin ventilyasiya sistemlərinin təkmilləşdirilməsi və sağlam öyrənmə mühitinin təmin edilməsi prioritet məsələlər sırasında olmalıdır. Təmiz hava yalnız fiziki sağlamlığın deyil, həm də intellektual potensialın əsas şərtidir.

Elm bizə sadə, lakin mühüm bir həqiqəti xatırladır: zehni inkişaf üçün beyin qədər nəfəs aldığımız hava da vacibdir. Çünki hər zəif imtahan nəticəsinin arxasında çox zaman görünməyən, lakin real bir amil – çirkli hava dayanır.