Biblioqrafiya

Qloballaşmalar dövründə təhsili əqli və mənəvi inkişaf və zənginləşmənin ən mühüm vasitəsi sayan İntellekt erasında informasiyalar bolluğu burulğanında kompüter köməyinə arxalanan İnsan (bütün dil ailələrinə mənsub olanlar, sivilizasiyalılar) sacayağı suallara cavab axtarırlar: Biz kimik? Haradan gəlirik? Hara gedirik?

Bir vaxtlar İlahi Varlığı danma vasitəsi olan Elm indi Vahid və qüdrətli Yaradanın mövcudluğunu təsdiq və təhlil edən nailiyyətləri ilə diqqəti çəkir. Bütün dil, din və irqlər üzrə canlı varlıqlar - adamlar bütün bioloji-fizioloji cəhətləri ilə oxşardırlar. Eləcə də nəbatat və heyvanat aləmini təşkil edənlər arasında çox cüzi fərqlər var, fəqət oxşarlıq daha zəngin, daha qabarıq və təbiidir.

Ən maraqlısı budur ki, dünyanın müxtəlif guşələrində yaşayan xalqların təfəkkür və təxəyyülünün məhsulu olan bütün növ bədii-estetik yaradıcılıq məhsulları mövzu, süjet və motivlərinə görə oxşardır. Bu oxşarlıq hələ XVIII əsrdə Avropa alimlərinin diqqətini cəlb etmiş,  "sivilizasiya dəyərlərinin ancaq yunanlara məxsusluğu", "yunan və Roma incəsənəti və mədəniyyəti sivilizasiyanın əsasında dayanır və onun ana beşiyidir" fikri hökmran mövqe tutmuşdu.

Amerikanın kəşfi, burada yaşayan hindu tayfalarının aşkarlanması, onların mədəni-mənəvi dəyərlərinin Yunanıstan və Romadan uzaq məkanda mövcudluğu dünya xalqlarına məxsus oxşar mədəniyyətlərin mövcudluğunu, sivilizasiyada daxili çarpazlaşma ənənələrinin danılmazlığını ortaya qoydu. Beləliklə, oxşar mədəni dəyərlərlə bağlı müxtəlif, fəqət hər şeyin Şərqlə bağlılığını iddia edən, cəmiyyət inkişafında tarixi mərhələlərin oxşarlığını qəbul edən nəzəriyyələr yarandı.

XXI əsrdə oxşar mədəniyyətlərə yeni baxımdan yanaşmaqla dəyər vermək tarixilik yönümündən uğurlu addımdır.

"Dünya folklorundakı süjet oxşarlığı, şifahi yaradıcılığa məxsus oxşarlıq və qohumluq problemi XIX əsrin başlanğıcından folklor nəzəri fikrinin diqqət mərkəzində olmuşdur" fikrini vurğulayan filologiya elmləri doktoru, professor Azad Nəbiyev oxşarlıq və eyniliklərlə bağlı nəzəriyyələrin qəti fikrə gələ bilmədiklərini yeni nəzəri fikrin yaranması üçün əsas götürərək uzun müddətli müşahidə və eksperimentlərə başlamışdır. Beləliklə, BDU-nun Azərbaycan folkloru kafedrasının müdiri A.Nəbiyev ardıcıllıqla davam etdirilən eksperimentlər üzərində müşahidələrini, ciddi elmi arqumentlərə söykənən tədqiqatlarını ümumiləşdirərək dünya xalqlarının folklorundakı süjet oxşarlıqlarının xalqların tarixi gen birliyi ilə bağlılığı elmi-nəzəri qənaətinə gəlmişdir.

Azərbaycan MEA-nın müxbir üzvü A.Nəbiyev araşdırmalarını "Oxşar dəyərlərin gen qaynağı - geneoloji nəzəriyyə" adlı monoqrafiyada (elmi redaktoru və ön sözün müəllifi akademik Fuad Qasımzadədir. Bakı: "Elm və Təhsil", 2009 - 100 s) əhatə edərək elmi ictimaiyyətə çatdırmışdır.

Oxşar mədəniyyətlərə yeni elmi baxışı əks etdirən geneoloji nəzəriyyəyə görə, oxşar mədəni dəyərlərin yaranması xalqların tarixi gen birliyi ilə bağlıdır. Müəyyən inkişaf mərhələləri keçmiş xalqların həyat şəraiti və inkişaf xüsusiyyətləri təhlil olunan monoqrafiyada geneoloji nəzəriyyənin riyazi modeli, inkişaf xüsusiyyətləri və fazaları barədə geniş məlumat verilmişdir.

Akademik F.Qasımzadənin "Oxşar mədəni dəyərlərə yeni elmi baxış"  kimi qiymətləndirdiyi tədqiqat bir neçə bölmədən ibarətdir.

Zəngin tarixi, filoloji, fəlsəfi ədəbiyyatları öyrənən folklorşünas alim birinci bölmədə oxşar mədəniyyətlərin öyrənilmə tarixini izləmiş, ayrı-ayrı tədqiqatçı fikrinə münasibət bildirmişdir. Həmin bölmədə ispan tarixçisi Pyetro Martira, fransız Jan de Leri, dominikanlı monarx Las Kazas Bartolome, Lafiton, Vikon, Jan Jak Russo, Gerder, Tik, Arnim, Brentanon, Şleqbe, Qrimm qardaşları, Benfey, Kroon, Taylor və b. alimlərin əsərləri mövzu baxımından diqqətlə, səriştəliklə elmi cəhətdən tədqiq, təhlil və təqdir edilmiş, yaxud fikir və mülahizələrə elmi etika dairəsində münasibət bildirilmişdir.

Monoqrafiyanın məzmun orijinallığı və elmi fikirlərə münasibət orijinallığı ilə maraq doğuran bölmələrindən biri "Oxşar mədəniyyətlərin mənşə birliyinə dair" adlanır.

Gen sözünün etimologiyası açıqlanmış, geneoloji tədqiqatların aparılmasının salnaməsi təsvir olunmuş, genlərin tam bölünməz irsiyyət vahidi hesab olunması mərhələsi təhlil edilmiş, N.Y.Marrın geneoloji baxışların nəzəri əsaslarına çox yaxınlaşması vurğulanmışdır.

Kitabın ayrıca bir bölməsində geniş fəaliyyət funksiyaları, parçalanma formaları və yaddaş kodunun dinamikası haqqında söhbət açılmışdır.

Professor A.Nəbiyev yazır ki, dünya xalqları üçün müştərək süjet qaynağı olan gen yaddaşı xalqların vəhşilik dövründən başlayaraq sivilizasiyaya doğru inkişafının birinci mərhələsində formalaşmışdır. Daha sonra müəllif gen  yaddaşının formalaşmasının çoxmərhələli və çoxfazalı olduğunu qeyd edərək, sonrakı dörd mərhələnin (fazanın)  səciyyəsini vermişdir. Həmin bölmədə gen-şəcərə, nəsil düşüncəsinin ümumi məzmun görüntüsünü ümumiləşdirən sxem,  gen düşüncəsi qaynağının riyazi ifadəsi - Gd=H1+(H2+H3)x(H4+H5) əksini tapmış, gen düşüncəsinin tarixi-genetik dəyərlər, tarixi-poetik dəyərlər, etnopoetik dəyərlər kimi tərkib hissələri, tarixi-poetik dəyərlərdən törənmiş etnopsixoloji və etnokulturoloji dəyərlər, gen yaddaşı modelinin fasiləsiz fəaliyyət funksiyası, gen yaddaşının inkişaf fazaları sxemləri, bunların şərhi, ayrı-ayrı folklor əsərlərindən süjet nümunələri verilmişdir.

Eksperimentlərinin təhlilini verən professor A.Nəbiyev təxminən 1 çap vərəqi həcmində bölmədə nəzəriyyənin perspektivlərindən söhbət açmışdır.

Kitabın sonunda geneoloji nəzəriyyə ilə bağlı müxtəsər məlumat Azərbaycan, rus və ingilis dillərində verilmiş, istifadə olunmuş ədəbiyyat göstərilmişdir.

Geneoloji nəzəriyyənin əhəmiyyəti nədədir? Bu sualı kitabın özündən qələm məhsuluna aşağıdakı abzasları daxil etməklə cavablandırmaq daha məqsədəuyğundur. Azərbaycan MEA-nın müxbir üzvü A.Nəbiyev nəticədə yazır ki, gen nəzəriyyəsinin perspektivlərinin "gələcək açılışı və yüksəlişi yeni yüzillikdə monoinformasiya texnikasının yeni yüksəliş nailiyyətləri ilə bağlı olacaqdır. Bu texnologiyalar vasitəsilə ilahi Varlıqdan müqəddəs səma kitablarında insanlığa ünvanlanmış informasiyalar açıqlanacaq, gen hüceyrə atlası tərtib edilib üzə çıxarılacaq, güclü hesablama texnologiyaları vasitəsilə insan dünya sirlərinin fövqünə yüksələcəkdir. İnsan gen-şəcərə düzümünün nailiyyətlərindən geniş şəkildə bəhrələnəcək, nəzəriyyənin yeni-yeni dəyərləri elmə məlum olacaqdır.

İndiki mərhələdə isə təqdim edilən nəzəriyyə oxşar mədəni dəyərlərə ən yeni yanaşma olub, oxşar süjetlərin gen düşüncəsindən xalqların folklor yaradıcılığının yayılmasının tarixi spesifikasını açıqlamağa imkan verir. Bu isə tarixən eyni geneoloji qaynaqdan olan xalqların yenidən özünə qayıdacağına, vahid xalqa çevrilib sərvətləri dünyanın yeni nizamına uyğun olaraq bölüşdürəcəyinə ümidləri artırır.

Bu isə müharibəsiz, terrorsuz, milli qarşıdurma və münaqişələrsiz dünyaya aparan başlanğıcı kimi sabahın reallıqlarındandır. Dünya bu sabaha doğru sürətli addımlarla irəliləməkdədir".

1000 nüsxə tirajla nəşr olunmuş kitabın "ümumnəzəri, məntiqi-fəlsəfi xarakter" daşıdığını ön sözdə qeyd edən akademik F.Qasımzadə "fəlsəfi-məntiqi təhlil üstünlük təşkil" edən əsəri haqlı olaraq "folklorumuzun fəlsəfəsi" adlandırmışdır. 

Şamxəlil MƏMMƏDOV,
pedaqoji elmlər namizədi,
Sumqayıt Dövlət Universiteti "Folklorşünaslıq"
elmi-tədqiqat laboratoriyasının rəhbəri, dosent